Zamek Spiski

Zamkowe wzgórze było zamieszkałe już w epoce kamienia. Jego obronne walory docenili także Celtowie, którzy na przełomie I i II wieku mili tu swą osadę otoczoną ziemnymi wałami. W czasach państwa wielkomorawskiego obronny gród posiadali tu Słowianie. Pierwsza pisana wzmianka o murowanym zamku pochodzi z dokumentu króla Andrzeja II z 1209 roku. Badania archeologiczne pozwoliły stwierdzić, że już pod koniec XI wieku na szczycie wzgórza znajdowała się kamienna cylindryczna wieża. Miała 22,5 metra średnicy a grubość jej murów wynosiła 4m. Szczyt wzgórza z wieżą i zbiornikiem na wodę otaczał kamienny mur.

Na początku XIII wieku zamek stał się własnością Kolomana młodszego syna króla Andrzeja II. Z jego inicjatywy powstała nowa cylindryczna wieża, która stanęła obok starszej romańskiej zniszczonej na wskutek trzęsienia ziemi. Na północnej krawędzi wzgórza zbudowano dwupiętrowy romańskim pałac. Jego mury wykonano z dużych ciosanych kamieni.  Powstała wówczas jeszcze brama ze zwodzonym mostem przerzuconym nad sucha fosą oraz zamkowa kaplica. Całość otoczono nowymi murami poprowadzonymi po krawędzi wzgórza. O walorach obronnych warowni świadczy fakt, iż zamek spiski jako jeden z nielicznych oparł się najazdowi tatarskiemu z 1241 roku. Po najeździe po  płd. -zach. stronie powstało niewielkie podzamcze z domem dla prepozyta pobliskiej kapituły spiskiej. Pod koniec XIII wieku zamek był siedzibą Elżbiety matki króla Władysława IV Kumańskiego.

Na początku XIV wieku podczas walk króla Karola Roberta z Omodejami kilkukrotnie próbowano dobyć zamek ale bez powodzenia. W 1312 roku oparł się wojskom Mate Csáko. Kolejna rozbudowa warowni została dokonana z inicjatywy króla Zygmunta Luksemburskiego. Od zachodu powstało kolejne podzamcze tzw. zamek średni otoczone murami i suchą fosą. Wjazd usytuowano w wieży bramnej wzmocnionej barbakanem. Na terenie podzamcza wzniesiono budynki gospodarcze, pomieszczenia dla załogi oraz arsenał. Po śmierci króla Zygmunta Luksemburskiego w 1437 roku na Spiszu wybuchły ponownie walki. Żupanem spiskim był wówczas przedstawiciel rodziny Rozgonyich. W jego imieniu zamkową załogą dowodził Piotr Baska. Pod nieobecność żupana otworzył bramy zamku najemnikom Jana Jiskry będących na usługach węgierskiej królowej Elżbiety walczącej o tron dla swego syna Władysława Pogrobowca.

Najemnicy Jiskry u podnóża zamku założyli ogromne obozowisko. Otoczone zostało kamiennymi murami, których długość wyniosła 400m wzmocnionymi kilkoma basztami. Pośrodku znajdowała się wieża otoczona fosą i palisadą będąca siedzibą dowódcy Piotra Aksamita. Aksamit porzucił służbę u Jiskry i stworzył ruch bratrzyków, których oddziały zajmowały się grabieżą. Olbrzymie koszty utrzymania zamku sprawiły, że zastawiono go u lewockiego kupca Jerzego Thurzo. W 1460 roku zamek spiski zajęły wojska króla Macieja Korwina podczas jego kampanii mającej na celu zdławienie ruchu bratrzyków. W 1464 roku, król podarował warownię wraz z tytułem żupana spiskiego Imre Zapolyi. Mimo posiadania wielu zamków ród Zapolyich wybrał zamek spiski na swoją główną rodową siedzibę. Przebudowali jego najstarszą romańska część wznosząc nowe budynki oraz zamkową kaplicę. Po bitwie pod Mohaczem w 1526 roku węgierska szlachta okrzyknęła królem Jana Zapolyę. Pretensje do korony zgłosił także Ferdynand Habsburg, którego wojska wkroczyły na Spisz. Zamek spiski został odebrany Zapolyom i w 1531 przekazany rodowi Thurzo za finansowe wsparcie Habsburgów w walce o tron.

Ród Thurzo dysponujący sporymi środkami finansowymi przekształcił zamek w renesansową twierdzę godną magnackiej rezydencji. Budynki zamku górnego scalono i połączono arkadowym krużgankiem. Wzmocniono mury obronne zamku wyposażając je w stanowiska dla dział i przystosowują do użycia broni palnej. Pod koniec XVI wieku powstała nowa brama wzmocniona barbakanem. Po wygaśnięciu spiskiej linii rodu Thurzo w 1639 zamek stał się własnością rodu Csákych, którzy byli spokrewnieni z Thurzonami. W ich rękach spiska warownia znajdowała się do 1945 roku. Nowi właściciele przebudowali zamek średni. Wzdłuż murów powstały nowe budynki mieszkalne dla załogi. Zagospodarowano rozległe podzamcze zwane zamkiem dolnym. Powstały tu głównie zabudowania gospodarcze oraz budynki mieszkalne dla służby.

W 1703 roku zamek został zajęty przez powstańców Franciszka Rakoczego. Będący wówczas żupanem spiskim Michał Csáky opowiedział się po stronie powstańców. Po upadku powstania udał się na wygnanie, a żaden z jego braci nie zdecydował się zamieszkać na zamku. Po odbiciu go przez wojska cesarskie w 1710 roku został obsadzony przez nieliczną cesarską załogę. Mimo przeprowadzonych w tym okresie drobnych napraw nie przedstawiał już większej wartości militarnej i stopniowo chylił się ku upadkowi. Dzieła zniszczenia dopełnił potężny pożar, który strawił zamkowe mury w 1780 roku. Od tego momentu obiekt pozostaje w ruinie. Pod konie lat 60-tych XX wieku rozpoczęto prace konserwacyjne i archeologiczne, dzięki którym lepiej poznano początki powstania warowni.  W 1993 zamek spiski został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.

Obecnie zamek spiski jest jedną z największych atrakcji turystycznych Słowacji. Dzięki rozległemu podzamczu wzniesionemu przez najemników Jiskry jego powierzchnia przekracza 4 ha. Powoduje to iż uznawany jest za jeden z największych murowanych zamków Europy. Położony na wysokim wzgórzu jest widoczny z daleka i dominuje nad okolicą. Udostępniony jest do zwiedzania jako tzw. trwała ruina. Na szczególną uwagę zasługuje zamek górny. Zachował się tu potężny donżon z XIII wieku, ruiny romańskiego pałacu, gotycka kaplica oraz fundamenty XII-wiecznej wieży.