Zamek w Uniejowie

Na lewym brzegu Warty w otoczeniu parku stoi zamek dawna siedziba arcybiskupów gnieźnieńskich. Pierwsza pisana wzmianka o Uniejowie pochodzi z roku 1136. Wymieniany jest w bulli gnieźnieńskiej jako jedna z wsi kasztelani spicymierskiej. Pierwotny zamek istniał tu już prawdopodobnie w pierwszej połowie XIV wieku. Świadczą o tym źródła pisane opisujące najazd krzyżacki z roku 1331 podczas którego zniszczony został gród Spicymierz. Choć uniejowski zamek zdołał się wtedy obronić kolejna wyprawa rycerzy w białych płaszczach z roku 1339 zakończyła się jego zniszczeniem.

Inicjatorem budowy nowego zamku jak pisze w swej kronice Jan Długosz był arcybiskup gnieźnieński Jarosław Bogoria Skotnicki . Powstał on w latach 1350-65 na pozostałościach wcześniejszego zniszczonego przez krzyżaków założenia obronnego. Była to ceglana budowla na podmurówce z kamienia polnego łączonego zaprawa wapienną. Wzniesiony został na planie czworoboku którego środek zajmował brukowany dziedziniec w kształcie kwadratu. Wzdłuż zachodniej kurtyny murów stanął trzykondygnacyjny budynek mieszkalny. Natomiast na zewnątrz muru wschodniego usytuowano wysoką cylindryczną wieżę-donżon wspartą trzema skarpami. Wejście do wieży znajdowało się na wysokości 13 metrów. Prowadziły do niego kręcone schody w przyporze pł-zach dostępne z ganku obronnego obiegającego mury obronne. Wjazd na zamek znajdował się w kurtynie południowej.  Lokalizacja nad brzegiem rzeki przez którą przerzucony był most zwodzony łączący zamek z miastem oraz otoczenie z pozostałych stron fosami i mokradłami czyniły go trudną do zdobycia warownią. Chociaż przekazy wspominają o niejakim Bernardzie z Grabowa który w roku 1381 zdobył zamek i złupił arcybiskupie skarby jego walory obronne spowodowały że był on refugium dla skarbca i archiwum katedralnego w Gnieźnie. W czasie wojny trzynastoletniej w latach 1454-65 przechowywano w zamkowym skarbcu skrzynię która mieściła głowę św. Wojciecha relikwie św. Gedeona oraz towarzyszek św. Urszuli a także pastorały srebrne lichtarze oraz złotą monstrancję i kielich arcybiskupa Skotnickiego. Zamek był również miejscem gdzie byli więzieni innowiercy między innymi husyci oraz słynny rzeźbiarz gdański Hans Brandt.

W drugiej połowie XV wieku następuje przebudowa obiektu mająca na celu przystosowanie go do użycia broni palnej. Wzniesione zostają dwie baszty w narożnikach  pd-zach i pł-zach związane ze sobą zewnętrznym murem zamykającym utworzone w ten sposób zachodnie międzymurze. Ich zadaniem było flankowanie budynku mieszkalnego. Służyć temu miały  znajdujące się  w basztach dwa poziomy strzelnic. Kolejne międzymurze powstało od strony południowej. Na jego osi znajdowała się wyższa od baszt wieża bramna z przesklepionym przejściem również posiadająca dwa poziomy strzelnic. Pod koniec XV wieku Uniejów jest miejscem walk pomiędzy rodzinami arcybiskupa  Zbigniewa Oleśnickiego i Mikołaja Kośmidra. W ich wyniku zamek zostaje zdobyty i zniszczony. O wiele jednak poważniejsze straty są rezultatem pożaru z roku 1525. Odbudowę zamku około roku 1534 przeprowadził starosta arcybiskupi Stanisław z Gamolina.

W XVI wieku dwór arcybiskupi przenosi się do specjalnie w tym celu rozbudowanego zamku w Łowiczu. Uniejów zaczyna traci na znaczeniu i przechodzi pod zarząd starostów.  W tym okresie zamek zaczyna przeistaczać się w wygodną renesansową rezydencję. Zostaje zabudowane budynkiem mieszkalnym międzymurze pd-wsch oraz powstaje międzymurze północne mające funkcje gospodarcze. Kolejne przebudowy mają miejsce w latach 1638 i 1645. Ich inicjatorami są arcybiskupi Jan Wężyk i Maciej Łubieński. Powstaje budynek mieszkalny pomiędzy basztą pd-zach a bramą. Zostaje obniżona wieża bramna i podwyższone zachodnie baszty co spowodowało ujednolicenie wysokości poszczególnych skrzydeł. Wjazd otrzymuje wczesnobarokowy portal. Zmianie ulega również elewacja dzięki nowym otworom okiennym. Przez wkomponowanie bramy i baszt w bryłę zamku traci on zupełnie swe walory obronne. Jedynie wysoki donżon świadczy o jego gotyckiej metryce.

Druga połowa wieku XVII przynosi poważne zniszczenia biskupiej rezydencji. Przyczyniają się do nich wojska szwedzkie stacjonujące na zamku w czasie „Potopu” oraz rokosz Lubomirskiego w roku 1666. W czasie gdy królem Polski jest August II województwa poznańskie i kaliskie zawiązują przeciwko niemu konfederację. W odpowiedzi na to w roku 1704 wojska saskie spaliły miasto Uniejów obok którego znajdowało się dowództwo konfederatów oraz zrabowały znajdujący się na zamku arcybiskupi skarbiec. W roku 1736 kolejny pożar niszczy zamkowe dachy i hełm wieży. Częściową restaurację niszczejącego zamku inicjuje w roku 1745 arcybiskup Krzysztof Antoni Szembek.

Po drugim rozbiorze Polski dobra arcybiskupie przechodzą na własność państwa pruskiego. W roku 1796 część założenia zamkowego została wyremontowana i zaadaptowana na mieszkania dla dzierżawców. Po upadku Napoleona w 1815 Uniejów wchodzi w skład Królestwa Polskiego. W roku 1836 rząd carski doceniając zasługi generała Aleksandra Tolla w czasie powstania listopadowego nadał mu tytuł hrabiego oraz oddał na własność zamek. Nowy właściciel przystąpił do częściowej odbudowy zniszczonej rezydencji. Do skrzydła zachodniego dostawiono szeroki piętrowy taras który wypełnił przestrzeń pierwotnego gotyckiego międzymurza. Wokół zamku został założony park o charakterze krajobrazowym.  Dla rodziny Tollów Uniejów był letnią rezydencją.

Po pierwszej wojnie zamek przeszedł w ręce polskie. Częściowo zdewastowany był w okresie międzywojennym prywatnym pensjonatem dla bogatych kuracjuszy. W czasie okupacji oraz w latach powojennych służył jako magazyn zboża i nawozów sztucznych. Dopiero w latach 60-tych przeprowadzono pierwsze prace konserwatorskie i zaadaptowano go na hotel.

Obecnie bryła zamku składa się z trójkondygnacyjnego zachodniego budynku mieszkalnego z narożną pł-zach basztą. Pod kątem prostym przylega do niego skrzydło południowe z umieszczoną na osi sienią przejazdową. Od strony wschodniej skrzydło mieszkalne łączy się z 25 metrową cylindryczna gotycką wieżą. Obwód zamykają mury obronne tworzące północne międzymurze. Skrzydła zwieńczone są dwuspadowymi a baszta czterospadowym dachem krytym dachówką. Pomimo wielu przebudów zamek zachował wiele elementów gotyckich oraz renesansowych które zostały wyeksponowane podczas prac konserwatorskich.

Gospodarzem Uniejowa jest Rada Naczelna Zrzeszenia Studentów Polskich. Zamek udostępniony jest zwiedzającym a w jego wnętrzach nadal funkcjonuje hotel.