Zamek w Tarnowie
Około 3 kilometry od centrum miasta na Górze św. Marcina znajdują się pozostałością zamku będącego siedziba jednego z najznakomitszych rodów Rzeczpospolitej Tarnowskich. Jego historia sięga początków XIV kiedy to na ziemi otrzymanej od króla Władysława Łokietka kasztelan krakowski Spycimir Leliwita z Melsztyna przystąpił do budowy zamku. Został on wzniesiony na dominującej nad najbliższym terenem skale. Składał się z dwóch części zamku wysokiego umiejscowionego na wschodnim krańcu wzgórza oraz pełniącego role gospodarczą zamku niskiego zwanego przygródkiem. Obie części zostały oddzielone od siebie głębokim wykutym w skale rowem.
Zamek wysoki posiadał kształt nieregularnego wieloboku. Otoczony był murem obwodowym przy którym od południa wzniesiono dom mieszkalny. Z czasem wzdłuż muru powstały kolejne budynki w rezultacie otaczając niewielki wewnętrzny dziedziniec ze studnią pośrodku. W zachodniej części dziedzińca znajdowała się wysoka wolnostojąca cylindryczna wieża. Jej zadaniem była ochrona wjazdu prowadzącego od strony przygródka. Zamek niski położony na trochę niższej zachodniej części wzgórza posiadał kształt wydłużonego czworoboku. Otoczony był ceglanym murem z wysunięta na zachód niewielką wieżą. Jego zabudowę stanowiły drewniane budynki gospodarcze. Wjazd na zamek prowadził przez szyję bramną na zamek niski a następnie przerzuconym nad fosą mostem być może zwodzonym na zamek górny.
W roku 1441 tarnowski zamek został zniszczony w czasie najazdu Węgrów. Podczas jego odbudowy znacznie wzmocniono jego wartość militarną. Otoczono go dodatkowym murem a w narożniku płd-wsch wzniesiono cylindryczną basztę. Konsekwencja tych działań stało się wykorzystanie pod nową zabudowę przestrzeni przy murze zamku wysokiego co zwiększyło generalnie ilość pomieszczeń mieszkalnych i gospodarczych.
Okres największej świetności siedziby rodu Tarnowskich to czasy hetmana Jana Amora Tarnowskiego. W tym okresie zamek stał się jedną z najwspanialszych renesansowych rezydencji w ówczesnej Polsce. Równocześnie hetmańska siedziba zgodnie z panującymi tendencjami została przystosowana do użycia broni palnej poprzez otoczenie murowanymi i ziemnymi fortyfikacjami. Najbardziej zagrożony płd-wsch narożnik został wzmocniony przez tzw. arsenał. Była to czworoboczna basteja tarasowa posiadająca liczne strzelnice. Jej zadaniem było ryglowanie zmasowanym ostrzałem z broni ręcznej przebiegającej obok drogi prowadzącej na zamek. Późniejsze zniszczenia uniemożliwiają obecnie dokładne odtworzenie wszystkich XVI-wiecznych umocnień.
Po śmierci w roku 1567 kasztelana wojnickiego Jana Krzysztofa Tarnowskiego syna i spadkobiercy hetmana cały ogromny majątek Tarnowskich przypadł księciu Konstantemu Ostrogskiemu wojewodzie kijowskiemu. Jednocześnie swe pretensje do spadku zgłosił dalszy krewny Stanisław Tarnowski popierany przez polską szlachtę. W roku 1570 na czele 1000 najemnych żołnierzy stanął pod murami zamku. Szturm poprzedzony ostrzałem artyleryjskim zakończył się zdobyciem warowni. Jednakże po kilku miesiącach na mocy królewskiego wyroku zamek zwrócono księciu Ostrogskiemu. Ograbiony lecz zachowany w dobrym stanie przestał być jednak rodowa siedzibą.
W kolejnych latach tarnowski zamek zaczął często zmieniać właściciela. Był w posiadaniu wielu rodów Zasławskich Lubomirskich Zamoyskich Radziwiłłów Koniecpolskich Walewskich Sanguszków. Zaniedbany i pozbawiony remontów stopniowo zaczął chylić się ku upadkowi. W połowie XVIII przystąpiono do jego rozbiórki. W roku 1848 na ruinach usypano kopiec ku czci pamięci powstańców z roku 1846 niszcząc umocnienia ziemne.
Z wspaniałego niegdyś zamku do naszych czasów pozostały jedynie niewielkie relikty odsłonięte podczas prac archeologicznych. Zobaczyć możemy mury przyziemia zamku wysokiego oraz pozostałości renesansowych fortyfikacji w tym ruiny bastei i arsenału. Obecnie wzgórze zamkowe wraz z pobliskim rezerwatem archeologicznym stanowi ulubione miejsce spacerów mieszkańców Tarnowa.
