Zamek w Szydłowcu

Wśród rozlewisk rzeki Korzeniówki w zachodniej części miasta na sztucznej wyspie znajduje się rycerski zamek. Powstał on na miejscu wzniesionego na przełomie XII i XIII wieku grodu chroniącego istniejącej w tym miejscu przeprawy przez rzekę. Należał on do znanego rodu Odrowążów. Istnienie drewniano-ziemnych umocnień grodu potwierdziły przeprowadzone w latach 60-tych badania archeologiczne.

Pod koniec wieku XIV nastąpiła przebudowa warowni lecz jej zakres jest słabo rozpoznany. Pochodzące z tego okresu mury z nieregularnego kamienia odkryto pod dziedzińcem i po stronie płn. wyspy. Na początku XV wieku drogą podziałów rodzinnych zamek wraz z osadą przypadł w udziale bocznej linii Odrowążów chlewskich którzy od tej pory mienili się dziedzicami na Szydłowcu i przyjęli nazwisko Szydłowieckich. Kariera polityczna Stanisława Szydłowieckiego który osiągnął godność marszałka dworu Kazimierza Jagiellończyka oraz jego trzech synów powoduje rozkwit miasta Szydłowca i liczne królewskie przywileje. Pozycja rodu powoduje przebudowę zamku. Powstaje wówczas murowany trzypiętrowy budynek mieszkalny od strony północnej. Po śmierci Jakuba prace kontynuuje jego przyrodni brat kasztelan radomski i podskarbi koronny Mikołaj Szydłowiecki. Jest on inicjatorem renesansowej przebudowy zamku przeprowadzonej w latach 1510-1526.

Na miejscu wcześniejszych zabudowań wytyczono nowy podniesiony o jeden metr dziedziniec wyłożony brukiem. Do istniejącego skrzydła północnego dobudowano kilkakrotnie większe skrzydło wschodnie. W narożniku pd-zach wzniesiono zaopatrzoną w otwory strzelnicze i skarpy narożne kwadratowa wieżę bramną z kaplicą. Obwód zamku od strony południowej i zachodniej zamknął mur kurtynowy. Rozbudowa przekształciła późnogotycki zamek w nowożytną regularnie rozplanowaną rezydencję o cechach reprezentacyjnych. Świadczyły o tym zdobione elewacje budynków oraz bogato wyposażone wnętrza.

W roku 1532 umiera Mikołaj Szydłowiecki a rok później jego brat Krzysztof kanclerz i kasztelan krakowski. Po śmierci męskich potomków rodu właścicielem Szydłowca zostaje córka Krzysztofa Elżbieta. W 1547 r. dobra szydłowieckie przeszły w posiadanie Radziwiłłów poprzez małżeństwo Elżbiety z Mikołajem „Czarnym” Radziwiłłem wojewodą wileńskim kanclerzem i marszałkiem wielkim litewskim. Od tego momentu Szydłowiec przestał być główną siedzibą właścicieli którzy mieszkali w Nieświeżu. Dobrami szydłowieckimi zwanymi od 1553 hrabstwem zarządzali mianowani przez Radziwiłłów starostowie i dzierżawcy.

Kolejną rozbudowę zamku przeprowadza Mikołaj Krzysztof Radziwiłł „Sierotka” kasztelan i wojewoda trocki oraz jego syn Albrecht Władysław kanclerz litewski. Powstało wówczas ostatnie zachodnie skrzydło dostawione do muru kurtynowego. Wraz z dobudowaną częścią skrzydła północnego stworzyło ono dzisiejszą bryłę zamku. Przebudowie uległy pomieszczenia w budynku północnym oraz kaplica zamkowa. Do reprezentacyjnego skrzydła wschodniego dobudowana zostaje pomiędzy wieżyczkami loggia widokowa. Prowadzą do niej zewnętrzne monumentalne schody. Naroża budynku otrzymały rodzaj bastionów które na poziomie drugiego piętra spełniały funkcję widokowych tarasów. Elewację zamku zaopatrzono w późnorenesansową i barokową kamieniarkę. Lata pierwszej połowy XVII wieku to okres największego rozkwitu Szydłowca. Kres świetności przyniosły wojny ze Szwecją oraz rozbiory.

Po śmierci w 1802 r. Mikołaja Radziwiłła zamek i miasto przeszły w ręce ks. Anny z Zamojskich Sapieżyny. Była ona ostatnią właścicielką zamku bowiem 17 maja 1828 sprzedała dobra szydłowieckie Skarbowi Królestwa za 2 544 454 złp. Od tego czasu zaczyna się powolna dewastacja zamku który był wykorzystywany jako magazyn zboża i browar. W 1939 r. zamek przechodzi na własność Skarbu Państwa. W latach powojennych w wyniku przeprowadzonych prac konserwatorskich i adaptacyjnych został zaadaptowany na dom kultury bibliotekę oraz muzeum.

Obecnie otoczony wodą szydłowiecki zamek stanowi przykład przekształcenia średniowiecznej obronnej warowni w reprezentacyjną rezydencję magnacką gdzie mimo licznych przebudów jeszcze teraz można dostrzec ślady pierwotnego założenia.