Zamek w Radomiu
Już w X wieku w okresie panowania pierwszych Piastów, w Radomiu istniał gród obronny strzegący granic dzielnicy sandomierskiej. Pierwsza wzmianka wspominająca o nim pochodzi z roku 1155 z bulli Papieża Hadriana IV. W oparciu o gród i powstałe obok podgrodzie rozwinęła się osada targowa, nazwana później Starym Miastem. Około roku 1350 król Kazimierz Wielki lokował na prawie średzkim Nowe Miasto. Powstało ono kilometr od dotychczasowej osady pośród rozlewisk rzeki Mlecznej. Nowe Miasto Radom zwane kazimierzowskim otrzymało regularny plan z rynkiem i szachownicowym układem ulic. Otoczone zostało murem obronnym o długości prawie 1200m i nawodnioną fosą. W płd-wsch narożniku miasta król wzniósł zamek, stanowiący integralną część jego fortyfikacji. Był on nie tylko warownią strzegącą płn-wsch rubieży Małopolski na granicy z Mazowszem, ale także królewską rezydencją podczas licznych podróży Kazimierza Wielkiego i jego następców po kraju. Na co dzień stanowił miejsce pobytu kasztelanów i starostów radomskich.
Odtworzenie wyglądu pierwotnej gotyckiej postaci zamku w Radomiu z powodu późniejszych zniszczeń i przebudów jest dość trudny. W wyniku przeprowadzonych badań historycy uważają, że składał się z murów obwodowych, domu mieszkalnego, wieży głównej oraz wieży bramnej. Był typowym przykładem nizinnego zamku miejskiego. Od miasta był jednak oddzielony murem, co mimo usytuowania w jego granicach i sprzężenia z jego umocnieniami podkreślało jego odrębność i zwierzchnictwo.
Główny budynek mieszkalny zwany „Domem wielkim” został wzniesiony z cegły na planie zbliżonym do prostokąta. Miał wymiary 10,5 x 38m i był wysunięty o 7,5 m przed lico murów miejskich. Wsparty był kilkoma potężnymi kamiennymi przyporami, z których narożne na wysokość sięgały do stropu parteru. Posiadał dwie kondygnacje oraz dostępne z poziomu dziedzińca przyziemie wykorzystywane jako magazyny oraz użytkowe poddasze. Na parterze znajdowały się pomieszczenia administracyjne, a na pierwszym piętrze komnaty mieszkalne i reprezentacyjne. Przy zachodnim narożniku domu znajdował się wieża zapewniająca komunikację i umożliwiająca dostęp na mury. Mury obwodowe zamku za wyjątkiem odcinka oddzielającego go od miasta posiadały krenelaż i ganek dla straży. Wjazd do zamku prowadził od strony miasta. Wieża bramna wzniesiona była w technice szachulcowej i mieściła mieszkanie burgrabiego.
Na przestrzeni wieków zamek w Radomiu przeszedł kilka modernizacji i przebudów. Zapewne jeszcze w XV wieku powstało skrzydło zachodnie gospodarcze. Na parterze mieściło kuchnię, spiżarnię i piekarnię, a na piętrze izbę jadalną. W narożniku płd-wsch wzniesiona została wieża nazywana „białą” zapewne dlatego, że była otynkowana. Miała dwie kondygnacje i sklepioną piwnicę, która wykorzystywana była jako więzienie dla szlachty. Druga mniejsza wieża stanęła w narożniku płn-wsch. Zwana była „basztą złodziejską” ponieważ służyła jako więzienie dla pospolitych przestępców. Kolejna wieża drewniana oblepiona gliną, została wzniesiona na wale przed zamkiem. Z budynkiem głównym połączona była gankiem i pełniła zapewne funkcję latryny.
W latach 1510-15 Mikołaj Szydłowiecki kasztelan radomski i podskarbi wielki koronny, dokonał renesansowej przebudowy zamku w Radomiu. „Dom wielki” od strony dziedzińca otrzymał wzorowane na wawelskich arkadowe krużganki. Przebudowano zamkowe wnętrza tworząc amfiladowy układ pomieszczeń. Elewacje ozdobiono renesansową kamieniarką, a dachy zwieńczono attyką. Izbę jadalną skrzydła zachodniego połączono krytym gankiem z krużgankiem „Domu wielkiego”. Mimo przeznaczania na utrzymanie radomskiego zamku dochodów starostwa XVII-wieczne lustracje opisują, że jego stan wymagał pilnych remontów. W roku 1655 Radom został zajęty przez wojska szwedzkie Karola X Gustawa. W styczniu roku następnego stacjonujący na zamku regiment dragonów, pod dowództwem Rittera wyparty został przez chorągiew sandomierską rotmistrza Piotra Czarneckiego. W odwecie za to król szwedzki kazał spalić miasto. Zniszczony i ograbiony został także zamek, w czym Szwedom pomogli sprzymierzeni z nimi Węgrzy Rakoczego. Do odbudowy po zakończeniu „potopu” został zobowiązany starosta radomski Mikołaj Podlodowski. W tym okresie obiekt był wykorzystywany głównie jako sąd i archiwum grodzkie.
Kolejny starosta radomski Aleksander Potkański w roku 1787 zdecydował o remoncie i przebudowie nadal niszczejącego zamku. Zlikwidowana została górna kondygnacja „Domu wielkiego” dzięki czemu przekształcony został on w klasycystyczny dwór. Po rozbiorach władze austriackie nakazały rozebranie muru obwodowego i wszystkich wież. Obiekt zaadaptowano na potrzeby nowych urzędów i instytucji: cyrkułu, Dyrekcji Skarbowej, Archiwum Akt Dawnych i innych. W późniejszych latach powstało kilka projektów restauracji zamku szczególnie skrzydła zachodniego, ale żaden nie doczekał się realizacji. Zaborca nie był zainteresowany dbaniem o obiekt, który w społeczeństwie wzbudzał uczucia patriotyczne. Przeprowadzano jedynie doraźne prace remontowe co sprawiało, że radomski zamek popadał w coraz większe zaniedbanie.
W roku 1863 proboszcz parafii radomskiej w imieniu Kościoła przejął dawny „Dom wielki”. Obiekt zaadaptowano na plebanię i czasową rezydencję biskupów sandomierskich. Gorszy los spotkał budynek oficyny, dawne skrzydło zachodnie. W latach 1847-48 obiekt został rozebrany, a na jego miejscu została wzniesiona szkoła. Po II wojnie światowej ulokowano w niej Pogotowie Opiekuńcze, funkcjonujące aż do roku 2005. W latach 1999-2001 pod nadzorem prof. L.Kajzera przeprowadzono na terenie zamku w Radomiu badania architektoniczne i archeologiczne. Stwierdzono gotycki i renesansowy rodowód części piwnic. Po skuciu tynków z plebani okazało się, że w niektórych miejscach zachowały się jeszcze średniowieczne mury. Fragmenty te zostały uczytelnione w elewacji południowej. Wyeksponowano także pięć gotyckich okien z kamiennym obramieniem oraz pozostałości czterech cokołów, dawnych przypór. W roku 2001 z inicjatywy Społecznego Komitetu Ratowania Zabytków Radomia pozostałości zamku w Radomiu wpisano do rejestru zabytków woj. mazowieckiego.
