Zamek w Przemyślu
Już w drugiej połowie X wieku na przemyskim wzgórzu zamkowym znajdował się obronny gród. Miał kształt owalu o powierzchni 0,5 ha. Poniżej od strony płn-zach przylegał do niego przygródek. Gród otaczał wał ziemny o konstrukcji skrzyniowej którego wysokość wynosiła 4-5m a szerokość u podstawy prawie 20m. Korona wału wzmocniona była zapewne palisadą. Narożnik płd-zach wzmacniała drewniana wieża. Wewnątrz grodu znajdowało się kilkanaście chat i ziemianek oddzielonych od wału kamienną drogą przywałową. W roku 981 Przemyśl wchodzący wówczas w skład państwa Mieszka I zajmuje książę ruski Włodzimierz.
Ponownie w państwie pierwszych Piastów Przemyśl znalazł się w roku 1018. Został zdobyty przez króla Bolesława Chrobrego podczas jego wyprawy na Kijów. W czasie umacniania grodu powstał romański zespół rezydencjonalny składający się palatium i rotundy. Były to murowane budowle jedne z pierwszych które wzniesiono na terenie państwa polskiego. Rotunda miała plan koła o średnicy 5,6m do której ukośnie przylegała absyda o promieniu 4m. Mury rotundy łączyły się z palatium wzniesionym na planie prostokąta o wymiarach 34,2×15,2m. Budowla miała dwie kondygnacje. Na piętrze znajdowała sie główna reprezentacyjna aula z której prowadziło wejście na emporę rotundy. Parter budynku podzielony był na dwie nawy sześcioma filarami. Znajdowały sie tu także dwa mniejsze pomieszczenia z których jedno pełniło być może funkcje skarbca. Bo budowy użyto drobnoziarnistego piaskowca. Łączono go wapienną zaprawą z niewielką ilością piasku.
W roku 1031 przemyski gród ponownie zostaje zajęty przez Rusinów pod wodzą kniazia Jarosława Mądrego. Pod koniec wieku XI staje się siedzibą księstwa jednego z wielu które powstało w wyniku walk pomiędzy książętami Rusi Kijowskiej. W latach 1120-24 książę Wołodar Rościsławowicz wzniósł na terenie grodu cerkiew p.w. Najświętszej Marii Panny i św. Jana Chrzciciela. Była to budowla o wymiarach 18×22,5m trójnawowa czterofilarowa od wschodu zamknięta trzema absydami. Zbudowana została z ciosów piaskowca spajanych wapienną zaprawą.
Po zajęciu w roku 1340 Przemyśla wraz z ziemią halicką przez króla Kazimierza Wielkiego na miejscu grodu powstał gotycki zamek. Miał plan regularnego czworoboku wzmocnionego w południowej części czworoboczną baszta. Wjazd prowadził przez ostrołukowy przejazd bramny. Na dziedzińcu prócz cerkwi greko-katolickiej znajdował się zapewne murowany dom mieszkalny być może wykorzystujący mury palatium. Pozostała zamkowa zabudowa była drewniana. W roku 1412 cerkiew konsekrowano na kościół katolicki. Po decyzji o budowie nowej katedry na terenie miasta dawna cerkiew została opuszczona i w roku 1470 rozebrana. Skromna wiedza o początkach kazimierzowskiego założenia wynika z faktu iż roku 1498 zamek w Przemyślu został poważnie zniszczony podczas najazdu Wołochów. Jego odbudowę na polecenie króla Zygmunta Starego nadzorował starosta przemyski Piotr Kmita.
W efekcie przeprowadzonych w latach 1514-53 prac powstał zamek z czterema narożnymi basztami. Trzykondygnacyjna cylindryczna baszta północna służyła jako więzienie. Baszta południowa wykorzystywana jako prochownia była czworokątna i miała cztery kondygnacje. Między nią a basztą zachodnią znajdowały się najbardziej reprezentacyjne dwa murowane budynki. Pozostałe obiekty takie jak piekarnia magazyn szopa na działa i moździerze były drewniane. Budynek bramny znajdował się w kurtynie płn-zach. Wjazd do zamku prowadził przez przylegający do niego przygródek mieszczący zabudowania gospodarcze. Był on otoczony drewnianym parkanem z dwoma basztami i osobna bramą. Zamek i przygródek połączone były mostem przerzuconym nad fosą.
Kolejnym starostą przemyskim który modernizował zamek był hrabia Marcin Krasicki. Prowadzone w latach 1616-31 prace miały jednak uczynić z niego wspaniałą rezydencję kosztem zredukowania jego walorów obronnych. W założeniach było otoczenie dziedzińca miedzywieżowymi budynkami. Ambitne plany z powodu śmierci starosty nie zostały jednak zrealizowane. Podwyższono jedynie baszty płn. i wsch. oraz zwieńczono je i budynek pomiędzy nimi attykami. W następnych latach zaczął się powolny upadek zamku. Mimo podejmowanych pod koniec XVII i w połowie XVIII wieku prac jego stan był coraz gorszy. Rozebrane zostały baszty zach. i płd. a w części zachodniej postawiono nowy mur skracający dziedziniec o pas szerokości 10m.
Na początku XIX wieku Austriacy planowali zaadaptować zamek na więzienie lecz skończyło się tylko na inwentaryzacji obiektu. W roku 1842 zamkowe wzgórze przekształcono w park miejski niszcząc pozostałości przygródka. Od roku 1885 skrzydło płn-wsch stało się siedzibą Polskie Towarzystwo Dramatyczne zwane „Fredreum”. Obecnie po trwającym wiele lat XX wieku remoncie zamek ponownie pełni funkcje kulturalno-oświatowe. Dzięki pracom konserwatorskim obiektowi przywrócono częściowo wygląd z czasów Piotra Kmity.
