Zamek w Prabutach

Po zdobyciu i zniszczeniu w 1236 roku pruskiego grodu Riesen w jego miejsce powstała krzyżacka strażnica. Została ona zniszczona przez Prusów w 1243 roku. W tym samym roku papież Innocenty V podzielił ziemie pruskie zdobywane przez Zakon Krzyżacki na trzy diecezje pomezańską, warmińską i sambijską. Późniejsze Prabuty znalazły się na terenie diecezji pomezańskiej i weszły w skład dóbr biskupich. W miejsce dawnego pruskiego grodu wzniesiono murowany zamek będący siedzibą biskupów pomezańskich.

Budowę zamku rozpoczęto około 1276 roku. Usytuowany był na wzgórzu znajdującym się na przesmyku pomiędzy dwoma jeziorami co zapewniało mu dobre naturalne warunki obronne. Od wschodu gdzie na początku XIV wieku lokowano miasto przekopano głęboką fosę. Prace przy budowie zamku trwały do 1345 roku. Powstało założenie na planie trapezu otwartego od wschodu. Zamek posiadał trzy skrzydła północne, zachodnie i południowe. Od strony miasta znajdował się mur kurtynowy z dwiema narożnymi wieżami i bramą pośrodku. Drugi wjazd na zamek prowadził od południa bezpośrednio na zamkowy dziedziniec.

Skrzydła północne i zachodnie miały po 30m długości i około 10m szerokości. Były podpiwniczone i posiadały zapewne trzy nadziemne kondygnacje. Z narożnika tych skrzydeł w kierunku jeziora prowadził wparty na kilku filarach ganek do wieży latrynowej tzw. gdaniska. Skrzydło południowe o podobnej szerokości miało 36m długości. Zamek otaczał podwójny pierścień murów tworzący wybrukowane międzymurze. Zewnętrzny obwód łączył się z murami obronnymi miasta. W zachodnim narożniku murów wznosiła się potężna wieża połączona być może gankiem ze skrzydłem południowym. Po wschodniej stronie zamku pomiędzy nim a miastem powstało otoczone murem gospodarcze podzamcze. Droga do miasta wiodła przez wolnostojącą wieżę bramną ze zwodzonym mostem przerzuconym nad fosą.

W 1414 roku podczas tzw. wojny głodowej zamek w Prabutach został zajęty i częściowo spalony przez wojska króla Władysława Jagiełły. Podczas kolejnej wojny pomiędzy Polską a Zakonem zwanej golubską w 1422 roku zamek poddaje się bez walki. Mimo takiej postawy jego obrońców nie zapobiegło to rabunkowi i ponownemu jego spaleniu. Podczas pożaru ucierpiało także miasto. W czasie wojny trzynastoletniej biskup pomezański Kasper Linke opowiedział się po stronie Zakonu. Zamek obsadziły wojska krzyżackie i utrzymały go aż do zakończenia działań wojennych i podpisania w 1466 roku II pokoju toruńskiego. Po sekularyzacji Zakonu zamek w 1527 roku stał się własnością księcia Albrechta. Wiek XVI to okres świetności zamku w Prabutach. W czasach rządów biskupa Hioba von Dobeneck człowieka renesansu gościł wielu wybitnych przedstawicieli świata nauki i kultury.

W kwietniu 1688 roku ma miejsce zdarzenie o ogromnych konsekwencjach dla prabuckiego zamku. Zaprószony przez jednego z parobków ogień doprowadza do pożaru, który strawił zamek i sporą część miasta. Odbudowano jedynie niektóre budynki gospodarcze. Zamkowe skrzydła częściowo rozebrano adaptując na lazaret, koszary i magazyny woskowe. Kolejny pożar w październiku 1787 roku przyniósł całkowitą zagładę zamku. Wyremontowano tylko budynki wykorzystywane przez wojsko. W następnych stuleciach niszczejące zamkowe ruiny wykorzystywano jako materiał budowlany. Ostatnie partie nadziemne rozebrano po 1945 roku.

Obecnie z dawnej siedziby biskupów pomezańskich zachowały się jedynie piwnice skrzydła zachodniego i północnego oraz fragmenty muru zewnętrznego i wewnętrznego. Piwnice skrzydła północnego o kolebkowych sklepieniach mają ponad 2,2m wysokości i 6,8m szerokości. Piwnice skrzydła zachodniego ze sklepieniami krzyżowo-żebrowymi wspierały się na potężnych filarach. Mają 2,3m wysokości oraz 6,6m szerokości i 13,2 m długości. Prowadzone ostatnio prace mają na celu zabezpieczenie i uczytelnienie zachowanych pozostałości w formie tzw. trwałej ruiny. Pozwolą one zapewne także poznać lepiej historię zamku, jego rozplanowanie i etapy budowy.