Zamek w Pieniężnie

W połowie XIII wieku Krzyżacy opanowali ziemie pruskiego plemienia Warmów z położonym nad rzeką Wałszą grodem Melcekuke. W roku 1251 Zakon przekazał zdobyte tereny biskupowi warmińskiemu. Na miejscu grodu wzniesiona została strażnica, obok niej zaczęła rozwijać się osada, która w roku 1288 otrzymała prawa miejskie. W tym też czasie biskup przekazał ją kapitule warmińskiej.

W początku XIV wieku w miejscu drewnianej strażnicy zaczęto wznosić murowany zamek. Powstał w płn. -zach. części miasta w zakolu rzeki Wałszy na skraju nadrzecznej skarpy. Jako pierwszy postawiono budynek mieszkalno-reprezentacyjny w zachodniej części założenia. Zbudowany został z cegły na wysokim kamiennym fundamencie.  Mury zamkowe połączono z budowanymi murami miejskimi. Jeszcze w XIV wieku nadbudowano skrzydło zachodnie. Po rozbudowie budynek miał 75 m długości oraz 15,5m szerokości. Posiadał trzy kondygnacje i wysokie piwnice. Mieściły się w nim komnaty kanoników oraz sale reprezentacyjne. Najwyższa kondygnacja pełniła funkcje magazynowe i obronne. W tym też czasie wzniesiono jednopiętrowe skrzydła północne i południowe.  Skrzydło północne powstało na planie prostokąta o wymiarach 39 x 17m. Znajdowało się w nim mieszkanie burgrabiego. Skrzydło południowe miało wymiary  52 x 41,5m. Ulokowano w nim pomieszczenia stajni oraz służby zamkowej. Mający plan trapezu zamek od wschodu zamykał budynek gospodarczy z przejazdem bramnym.

Podczas tzw. „wojny głodowej” w roku 1414 Pieniężno zostało zajęte przez oddziały polsko-litewskie. Spalono i obrabowano miasto, zamek, farę oraz domy kanoników i okoliczne wsie. Na początku wojny trzynastoletniej miasto i zamek poddało się wojskom Zakonu Krzyżackiego. Podczas odbijania go przez wojska polskie w kwietniu 1455 wybuchł pożar, który doszczętnie strawił miasto. Kolejny raz Pieniężno doświadczyło skutków wojny w roku 1520. Obsadzone polską załogą miasto i zamek zaatakowały wojska krzyżackie, którymi osobiście dowodził wielki mistrz Albrecht Hohenzollern. Poprzedzony ostrzałem artyleryjskim szturm zakończył się zdobyciem Pieniężna.

W roku 1626 zamek w Pieniężnie zostaje zajęty przez wojska szwedzkie. Po roku zostaje odbity z rąk szwedzkich przez oddział pod dowództwem pułkownika Stanisława Rewera Potockiego. Niestety po raz kolejny zostaje poważnie zniszczony przez pożar. W połowie XVII wieku obiekt zostaje gruntownie przebudowany. Pozbawiony zostaje cech obronnych zyskując charakter barokowej rezydencji. Po I rozbiorze Polski w roku 1772 zostaje przejęty prze króla pruskiego. Kanonicy opuszczają zamek, który zaczyna popadać w ruinę. W drugiej połowie XIX wieku ze względu na zły stan techniczny zostają wyburzone skrzydła wschodnie i południowe. Pozostałe budynki wykorzystywane są jako siedziba administracji państwowej i magazyn soli. W okresie międzywojennym przeprowadzono remont skrzydła zachodniego umieszczając w nim szkołę i niewielkie muzeum. Tragiczny dla Pieniężna okazuje się koniec II wojny światowej. W lutym 1945 zniszczone zostaje 90% miasta. Poważnie uszkodzony zostaje także zamek.

Obecnie dawna siedziba kanoników warmińskich to dwa skrzydła, ustawione do siebie pod kątem prostym. Skrzydło północne to pozbawiona dachu ruina. Lepiej zachowany jest najstarszy człon zamku, skrzydło zachodnie trzykondygnacyjne podpiwniczone nakryte wysokim dwuspadowym dachem z bocznymi szczytami. W piwnicach budynku widoczne są sklepienia krzyżowe wsparte na kwadratowych filarach. Niestety obiekt pozostaje niezagospodarowany i ulega stałej dewastacji.