Zamek w Olsztynku

Zamek w Olsztynku powstał w połowie XIV z inicjatywy komtura ostródzkiego Winrycha von Hohenstein. Był siedzibą podlegającego komturowi komornika. Powstał na północnym końcu półwyspu otoczonego wodami jeziora Jemiołowo. Miał plan regularnego czworoboku. Posiadał trzy skrzydła i mur z bramą wjazdową od południa.  Zamek otoczony był dodatkowym drugim ciągiem murów obwodowych  z narożnymi basztami.  Zbudowany został z cegły na podmurówce z granitowego kamienia. Głównym domem mieszkalnym było skrzydło północne. Miało plan prostokąta o wymiarach 10,7×28,4m. Był to podpiwniczony trzykondygnacyjny budynek mieszczący mieszkanie zakonnego komornika kaplicę refektarz zbrojownię oraz komnaty dla gości. Komunikację zapewniały dostawione do bocznych skrzydeł krużganki. Na najwyższej kondygnacji zamkowych budynków wykorzystywanych jako spichlerze znajdował się ganek dla straży z licznymi otworami strzelniczymi.

Na południe od zamku powstało miasto które lokował na prawie chełmińskim w roku 1359 wielki mistrz Winrych von Kniprode. Miasto otoczono murami miejskimi które sprzężono z murami zamku oraz nawodnioną fosą. Pomiędzy zamkiem i miastem powstało niewielkie posiadające własne fortyfikacje podzamcze. Miało typowe gospodarczy charakter. Zlokalizowane tu były między innymi młyn słodowy i browar.

Po bitwie pod Grunwaldem w roku 1410 zamek w Olsztynku oraz miasto bez walki otworzyły swe bramy przed królem Władysławem Jagiełło. Cztery lata późnej  podczas kolejnej wojny między Polską a Zakonem Krzyżackim tzw. „głodowej” zamek na rozkaz wielkiego mistrza Michała Küchmeistera został zniszczony aby nie wpadł w ręce wojsk polskich. Dość szybko jednak został odbudowany. W czasie wojny trzynastoletniej początkowo Olsztynek opowiedział się po stronie Związku Pruskiego jednak później uznał zwierzchnictwo Zakonu. W czasie ostatniej wojny polsko-krzyżackiej w latach 1519-21 miasto zajął hetman koronny Mikołaj Firlej. Zamek skapitulował 9 stycznia1520 i został obsadzony polską załogą. Po sekularyzacji Zakonu  w roku 1525 miasto zostało przyłączone do Prus Książęcych a zamek stał się siedzibą książęcego starosty.

W czasie pierwszej wojny polsko-szwedzkiej na początku XVII wieku zamek w Olsztynku był jednym z większych arsenałów. Liczne przebudowy pozbawiły go cech obronnych. Zlikwidowano otaczający go mur obronny. Otwory strzelnicze zastąpiono dużymi oknami. W drugiej połowie XVIII stał się siedzibą urzędników książęcej domeny a następnie pruskiej intendentury. W roku 1793 wyburzono większość średniowiecznej zabudowy. Praktycznie pozostały jedynie piwnice i parter skrzydła północnego. W latach 1847-49 zaadaptowano zamkowe pozostałości na szkolę. W tym czasie wzniesiono na fundamentach skrzydła wschodniego nowy budynek. Obie wojny światowe przyniosły zamku i miastu spore zniszczenia. Po odbudowie przeprowadzonej w latach 1946-54 zamek ponownie przeznaczono na szkołę.

Obecnie zamek w Olsztynku mimo neogotyckiego wystroju ma dobrze czytelne swe średniowieczne założenie obronne. Niestety posiada niewiele gotyckich fragmentów. Zachowały się jedynie piwnice o sklepieniach krzyżowo-żebrowych wsparte na jednym środkowym filarze oraz fragmenty dolnych partii elewacji.