Zamek w Olsztynie

W roku 1260 biskup warmiński Anzelm nadał nowo utworzonej kapitule północną i południową część diecezji. Około roku 1346 kapituła warmińska nad brzegiem rzeki Łyny przystąpiła do budowy murowanego zamku. Miejsce wybrane pod budowę warowni  wysoki cypel położony w zakolu rzeki posiadało naturalne walory obronne. Obok zamku oddzielone szeroką fosą powstało lokowane w roku 1353 miasto. Początkowo zamek w Olsztynie nie był powiązany z fortyfikacjami miejskimi. Nastąpiło to dopiero w połowie XV wieku. Zamek był siedzibą administratora dóbr wspólnych kapituły i najsilniejszą twierdzą kanoników warmińskich.

Zamek powstał na planie prostokąta o wymiarach 55x40m. W pierwszej fazie budowy powstało główne skrzydło płn-wsch oraz część murów. W drugie fazie zamknięto obwód murów oraz wzniesiono drugi budynek płd-zach  i potężną trzykondygnacyjną kwadratową  wieżę w narożniku płd-zach. Pierwotny wjazd do zamku mógł prowadzić od zachodu przez most na Łynie w sąsiedztwie wieży. Pod koniec XIV miała miejsce rozbudowa. Podwyższono mury obronne do wysokości 11m. oraz oba budynki. Wieża otrzymała cylindryczną nadbudowę. Główne skrzydło płn-wsch posiadało dwie kondygnacje piwnic oraz gospodarcze przyziemie. Na piętrze mieściły sie najbardziej reprezentacyjne pomieszczenia kaplica refektarz oraz mieszkanie administratora. Dwie górne kondygnacje pełniły funkcje magazynów. Od strony dziedzińca przylegał do niego zapewniający komunikację piętrowy krużganek. Krótsze boki budynku zdobiły schodkowe szczyty. Usytuowany naprzeciw drugi budynek mieścił kuchnię spiżarnię piekarnię i browar. Wyższe kondygnacje pełniły rolę magazynów. On również posiadał ozdobne szczyty. Na zewnętrznym murze umieszczono drewniane hurdycje skomunikowane z narożną wieżą.

W XV wieku powstał zewnętrzny obwód murów z basztami przystosowanymi do użycia broni palnej. Podwyższono wieżę dzięki czemu miała ona sześć kondygnacji a jej wysokość wynosiła 29m.  Fortyfikacje zamku połączono z murami miasta. Prawdopodobnie spowodowało to zmianę wjazdu do zamku. Nową bramę usytuowano od wschodu i wzmocniono ją wieżą bramną. W roku 1410 zamek w Olsztynie zajęły na krótko wojska króla Władysława Jagiełły. W czasie następnej wojny tzw. „głodowej” zamek bez walki zostaje zajęty w sierpniu 1414 przez polskiego rycerza Dziersława z Włostowic. Jednak już we wrześniu zostaje odbity przez wojska krzyżackie pod dowództwem komtura pokarmińskiego Helfricha von Drahe. W czasie wojny trzynastoletniej w roku 1455 najemnicy na żołdzie Zakonu pod dowództwem Jerzego von Schlieben podstępnie zajmują zamek. Zamknąwszy kanoników w więzieniu ograbili go doszczętnie włącznie z kaplicą. Sprawa tej napaści oparła się o papieża i cesarza.

Na mocy postanowień  II pokoju toruńskiego w roku 1466 , Olsztyn wraz z całą Warmią przeszedł pod zwierzchnictwo Polski. Podczas kolejnej wojny z Krzyżakami w latach 1519-21 administratorem dóbr kapituły warmińskiej był kanonik fromborski  Mikołaj Kopernik. Przygotował on skutecznie olsztyński zamek do obrony przed spodziewanym atakiem.  Ponadto Kopernik podjął wielką akcję zasiedlania rejonu sprowadzając mówiących po polsku osadników z Mazowsza. Po zakończeniu wojny nastąpiła kolejna rozbudowa olsztyńskiego zamku. W skrzydle płn-wsch wymieniono drewniane stropy na sklepienia kryształowe. Nadal znajdowało się w nim mieszkanie administratora oraz refektarz służący także jako miejsce spotkań kapituły. Zamkową kaplicę pod wezwaniem św. Anny przeniesiono do wschodniej części skrzydła płd-zach. Mieściły sie tu także mieszkania burgrabiego kanoników wizytatorów i szafarza. W północnym narożniku zewnętrznych murów wzniesiono nową basteję o średnicy 15m.

W połowie XVII wieku podczas wojny polsko-szwedzkiej olsztyński zamek zostaje zajęty i ograbiony przez wojska elektora brandenburskiego. Prawdopodobnie to było powodem że w roku 1685 administrator kapituły przenosi się do Fromborka. Na zamku pozostaje jedynie zarządzający nim burgrabia. W latach 1756-58 rozebrano wschodni odcinek muru od strony miasta. Na jego miejscu zbudowano barokowy pałac z przejazdem bramnym. Po I rozbiorze Polski w roku 1772 na zamku umieszczono Urząd Kontroli Majątków Państwowych. Po roku 1779 część pomieszczeń skrzydła płn-wsch przekazano gminie ewangelickiej.  Na swoje potrzeby przebudowała ona mieszczący się tu refektarz. Po dwóch pożarach z roku 1821 i 1827 prace remontowe trwały do roku 1871. Na początku XX wieku gruntownie przebudowano skrzydło płn-wsch i wschodnie na potrzeby mieszkalne prezydenta rejencji wschodniopruskiej. W okresie międzywojennym miał miejsce remont skrzydła płd-zach w którym umieszczono Muzeum Ziemi.  Po zakończeniu II wojny światowej zamek stał się siedzibą Muzeum Warmii i Mazur.

Obecnie zamek to wizytówka miasta. Mimo dokonanych na przestrzeni wieków licznych przebudów i rozbudów zachował wiele średniowiecznych gotyckich elementów. Do najciekawszych wnętrz należą pomieszczenia piwniczne w skrzydle płn-wsch oraz mieszczące się na piętrze sale z kryształowymi sklepieniami. W skrzydle płd-zach warta uwagi jest konsekrowana w roku 1580 kaplica św. Anny z oryginalnym sklepieniem sieciowym. Zamek w Olsztynie jest przykładem zupełnie innego rozwiązania niż powstające wówczas na terenie Prus zamki krzyżackie.