Zamek Kamieniec w Odrzykoniu
Już z daleka widać skalne wzgórze nad rzeką Wisłoką, na którym zachowały się ruiny zamku Kamieniec. Przeszedł on do historii nie tylko jako budowla obronna, ale także jako miejsce, które zainspirowało do powstania jednej z najsłynniejszych polskich komedii. Bowiem to tu miał miejsce spór o mur graniczny między dwoma właścicielami zamku, który posłużył Aleksandrowi Fredrze do napisania sztuki pt. „Zemsta”.
Początki osadnictwa na zamkowym wzgórzu sięgają epoki brązu. W średniowieczu istniała tu zapewne strażnica obronna, strzegąca granic ziemi sanockiej. Po przyłączeniu Sanoka do Korony przez króla Kazimierza Wielkiego, Odrzykoń staje się królewszczyzną, czyli własnością monarchy. Pierwsza wzmianka w dokumencie pisanym pośrednio związana z Kamieńcem pochodzi z roku 1348. W akcie lokacyjnym wsi Osobnica koło Jasła pojawia się „Nicolaus de Babycz burgrabia de Camyenecz„.
Początki murowanego zamku w Odrzykoniu nie są do końca wyjaśnione. Możliwe, że powstał on już w pierwszej połowie XIV. Usadowiony na szczycie skały w naturalny sposób wykorzystał walory obronne miejsca. Pierwotnie składał się z otoczonego murem trójkątnego dziedzińca i usytuowanej w zachodniej części wieży obronno-mieszkalnej, zwanej Kamieniec. Była to budowla wzniesiona z kamienia trójkondygnacyjna, podpiwniczona, dwuprzestrzenna. Wjazd do zamku prowadził od płn-wsch.
W roku 1390 król Władysław Jagiełło przekazał Kamieniec podkanclerzowi koronnemu Klemensowi z Moskarzewa herbu Pilawa. Była to nagroda za mającą miejsce rok wcześniej bohaterską obronę zamku wyższego w Wilnie. Klemens nie zaniechał walki mimo zajęcia zamku dolnego i śmierci jego dowódcy brata Jagiełły Korygiełły. Nowy właściciel uczynił z zamku główną siedzibę rodu, który z czasem przybrał nazwisko Kamienieckich. Z powodu niewielkiej powierzchni użytkowej obiektu, od wschodu powstało otoczone murem przedzamcze o charakterze gospodarczym, nazwane później Zamkiem Średnim. Jego zabudowę stanowiły budynki drewniane i jeden jednotraktowy budynek murowany w części płd.-zach. Wjazd prowadził od wschodu przez bramę ze zwodzonym mostem przerzuconym nad suchą fosą. W roku 1397 zbudowano kaplicę zamkową pod wezwaniem Zwiastowania N. M. Panny. Znajdowała się w wykuszu nad bramą, a jej konsekracja nastąpiła w roku 1402.
W 1407 piastujący urząd starosty krakowskiego Klemens z Moskorzewa, oskarżył królową Annę Cylejską żonę Władysława Jagiełły o romans z rycerzami Jakubem z Kobylan i Mikołajem Chrząstowskim. Ponieważ nie potrafił udowodnić oskarżeń popadł w niełaskę, a jego ród stracił na znaczeniu. Mimo tego syn Klemensa Marcin w pierwszej połowie XV wieku, od strony zachodniej do Zamku Górnego, dobudował przedzamcze zwane odrzykońskim. Wzdłuż jego zachodniego muru znajdował się zapewne budynek mieszkalny. Na terenie przedzamcza znajdowała się jedyna na zamku studnia. Wymurowana z bloków piaskowca w późniejszych wiekach była powodem wieloletnich kłótni i zatargów między współwłaścicielami zamku.
W drugiej połowie XV wieku ród Kamienieckich zaczął ponownie odzyskiwać znaczenie na królewskim dworze, a jego przedstawiciele ponownie zaczęli piastować ważne urzędy. Wnuk Klemensa Henryk był kasztelanem sanockim, a jego syn Mikołaj w roku 1505 został dożywotnim hetmanem wielkim koronnym. Wzrost zamożności spowodował rozpoczęcie prac przy rozbudowie rodowej siedziby. Dziedziniec Zamku Górnego przebudowano na sień i nadbudowano dwoma kondygnacjami. Znalazły się tu reprezentacyjne komnaty, w tym tzw. izba stołowa. Od strony północnej najwyższa kondygnacja otrzymała ganek strażniczy. Pod koniec XV wieku rozbudowano przedzamcze zachodnie. Wjazd prowadzący od południa wzmocniono przedbramiem. Obok wzniesiono czworoboczną basztę z umieszczoną na jej narożniku tarczą z herbem Pilawa. W tym samym czasie od wschodniej strony zamku założono drugie przedzamcze zwane korczyńskim, którego zadaniem była obrona Zamku Średniego.
W roku 1530 kasztelan sanocki Klemens Kamieniecki sprzedał Zamek Średni ze wschodnim przedzamczem Sewerynerowi Bonerowi. W swej części zamku Sewryn Boner rozpoczął prace mające przekształcić gotycką warownię w renesansową siedzibę. W narożniku pł-wsch zamku średniego powstał dwukondygnacyjny pałac. Na piętrze znajdowała się główna reprezentacyjna sala z dużymi prostokątnymi oknami, natomiast przyziemie pełniło funkcje gospodarcze. Drugi jednotraktowy budynek powstał w części północnej. Dawny wjazd od strony przedzamcza wschodniego przebudowano na sklepione przejście ze schodami. W roku 1543 wzniesiono kaplice pod wezwaniem Męki Pańskiej.
W roku 1579 Kamienieccy sprzedali drugą część zamku, czyli Zamek Górny i przedzamcze zachodnie Sieniawskim. W ich rękach znajdowała się do roku 1599, kiedy to na krótko stała się własnością Stadnickich. Jednak już od roku 1601 zachodnia część zamku w Odrzykoniu przeszła w ręce kasztelana połanieckiego Jana Skotnickiego. Z kolei część wschodnią zamku w roku 1593 po swej matce Zofii z Bonerów dostał wojewoda lubelski Piotr Firlej. Ta sytuacja spowodowała, że zamek podzielił się na dwie rezydencje, a wspólne korzystanie z wjazdu i studni powodowało niekończące się waśnie. Aby zapobiec konfliktom w części przedzamcza wschodniego, wzdłuż jego północnego muru wydzielono odrębne wejście prowadzące na Zamek Wysoki. Później jednak zamurowano wjazd od wschodu, a nowy wytyczono przez przedzamcze zachodnie. Około roku 1613 Jan Skotnicki rozpoczął remont Zamku Wysokiego prawdopodobnie po runięciu narożnika płn-zach. Ściany budynku od strony zachodniej wzmocniono skarpami. Przesklepiono cześć pomieszczeń, założono nową klatkę schodową, wykonano nowe podłogi i piece, otynkowano elewacje zewnętrzne. W zemście za zatargi z sąsiadami, przebudował dach w taki sposób, że odprowadzał Firlejom na ich dziedziniec wody deszczowe, co było powodem kolejnych zatargów.
Rodowe waśnie tak jak w „Zemście” Fredry zakończył ślub dzieci obu magnatów. W roku 1630 córka Jana Skotnickiego Zofia wyszła za mąż za Mikołaja Firleja wnosząc mu w posagu zachodnią część zamku. Po śmierci Mikołaja Zofia ponownie wyszła za mąż za podczaszego sanockiego Jakuba Kalińskiego. W roku 1652 Zamek Górny został wydzierżawiony stryjowi Zofii Pawłowi Skotnickiemu, pozostała część zamku znajdowała się pod nadzorem burgrabiego. W czasie potopu szwedzkiego, zamek w Odrzykoniu był oblegany przez wojska księcia siedmiogrodzkiego Jerzego II Rakoczego. Niestety nie udało się go obronić i po zdobyciu został poważnie zniszczony. Po potopie szwedzkim dokonano częściowej odbudowany, ale nigdy nie odzyskał już swej dawnej świetności. Po śmierci Zofii Kalińskiej odrzykoński zamek odziedziczył jej syn Jan Firlej. W posiadaniu rodu Firlejów pozostawał do bezpotomnej śmierci Jakuba Firleja w roku 1730. Następnie był własnością rodziny Scipio del Campo, a w roku 1778 przeszedł w ręce Jabłonowskich. Już w drugiej połowie XVIII wieku przestał pełnić funkcję rezydencji i opuszczony zaczął popadać w ruinę. W latach 30-tych XIX wieku przez koligacje rodzinne Zamek Wysoki stał się własnością Starowieyskich, a Zamek Średni własnością Aleksandra Fredry dzięki jego małżeństwu z Zofią Jabłonowską. Przeglądając dokumenty otrzymanego majątku, Fredro natrafił na pochodzące z początku XVII wieku akta procesowe właścicieli zamku Kamieniec Piotra Firleja i Jana Skotnickiego. To właśnie ich prawie 30-letnie spory stały się kanwą komedii „Zemsta”.
Pod koniec XIX wieku zamek w Odrzykoniu był już tylko romantyczną ruiną. Pierwsze prace konserwatorskie podjęto w latach 1904-06 dzięki staraniom Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości. Po II wojnie światowej zamek w latach 50-tych i 60-tych był miejscem badań archeologicznych. Mimo zabezpieczenia ruin jako tzw. trwałej ruiny w roku 2000 runęła baszta na przedzamczu zachodnim. Obecnie obiekt jest częściowo udostępniony do zwiedzania. Kamieniec jest ciekawym przykładem przekształcenia gotyckiego zamku w dwie odrębne magnackie siedziby, nie zawsze żyjące ze sobą w zgodzie. Mimo znacznego ubytku substancji zabytkowej nadal jest monumentalną budowlą górującą nad okolicą. Pomimo licznych przekształceń całkiem dobrze widoczne są poszczególne człony zespołu zamkowego. Na Zamku Górnym z pierwotnego, gotyckiego założenia zachowały się piwnice oraz pewne fragmenty murów. W elewacji północnej na uwagę zasługuje gotycki, kamienny, ostrołukowy portal. Na Zamku Średnim przetrwały fragmenty pałacu Bonerów z zachowanym późnogotyckim oknem w kamiennym obramieniu z laskowaniem. Zobaczyć możemy także słynny mur graniczny, dzielący zamek na dwie części oraz pozostałości kaplicy z XVI wieku. Fragmentarycznie zachowały się mury obu przedzamczy. Nadal spore wrażenie na turystach odwiedzających zamek, robi pomysłowość jego budowniczych i sposób, w jaki wkomponowali w zamkowe mury znajdujące się na wzgórzu skały.
