Zamek w Malborku
Dawna siedziba wielkich mistrzów Zakonu Krzyżackiego a zarazem stolica państwa zakonnego to moim zdaniem najwspanialszy obiekt gotyckiej architektury obronnej zachowany na terenie Polski. Zamkowi w Malborku poświęconych zostało wiele opracowań naukowych i książek, był również miejscem licznych badań prowadzonych przez archeologów i historyków. Także internet pełen jest stron poświęconych w całości tylko tej warowni. Zdaję sobie sprawę że zamek w Malborku zasługuje na sławę jaka posiada a mój opis nie wyczerpie wiadomości o jego historii. Postaram się jednak chociaż pokrótce przedstawić jego dzieje.
Około roku 1275 po przygotowaniu i uformowaniu wzgórza położonego nad Nogatem Krzyżacy z inicjatywy mistrza krajowego Teodoryka Gatirslebe i komtura dzierzgońskiego Hermanna von Schönenberg przystąpili do wznoszenia murowanego zamku. Założony został na planie prostokąta o wymiarach 51,6 x 60 m. Początkowo składał się z trzech skrzydeł otaczających wewnętrzny dziedziniec od wschodu zamknięty murem kurtynowym. Jako pierwsze bo w roku 1280 zostało ukończone skrzydło północne. W jego wnętrzach mieściły się : kaplica pod wezwaniem NMP dormitorium kapitularz oraz archiwum. Jako kolejne powstało skrzydło zachodnie mieszczące mieszkanie komtura oraz kuchnię. Około roku 1300 zakończono budowę skrzydła południowego w którym znalazły się refektarz oraz sypialnie dla braci zakonnych. Wewnętrzny dziedziniec otaczały dwupoziomowe krużganki. Naroża zamkowych skrzydeł wzmocniono obronnymi wieżyczkami których dodatkowe poziomy wartownicze umożliwiały skuteczniejszy ostrzał.
W celu zwiększenia obronności zamek został otoczony fosą oraz dodatkowym murem który utworzył międzymurze zwane parchanem. Wykorzystywane ono było między innymi jako miejsce pochówku zmarłych braci konwentu. W tym okresie wzniesiono także typową dla zamków krzyżackich wieżę sanitarną tzw. gdanisko. Znajdowała się ona poza murami a z pd-zach narożem zamku łączył ją 64-metrowy ganek wsparty na potężnych arkadach. Ciekawym rozwiązaniem jest brama wjazdowa na zamek. Została ona usytuowana skosem w narożniku płn-zach. i posiadała wysoką wnękę z nadwieszonym otworem umożliwiającym rażenie oblegających. Spotkałem się jednak z hipotezami że pierwotnie wjazd prowadził od wschodu co może sugerować wzniesiona w narożniku pł-wsch muru obronnego wieża „Klesza”. Pod koniec XIII wieku na północ od zamku konwentualnego powstało podzamcze z własnym systemem obronnym. Otoczone było fosą i murem obwodowym z narożnymi wieżyczkami i wieżą bramną.
W roku 1309 wielki mistrz Zygfryd von Feuchtwangen podejmuje decyzję o przeniesieniu głównej siedziby Zakonu Krzyżackiego z Wenecji do Malborka. Spowodowało to znaczną rozbudowę zamku konwentualnego zwanego odtąd Zamkiem Wysokim. Wzniesione zostało skrzydło wschodnie w którym umieszczono dormitoria. Zbyt skromny kapitularz uległ przebudowie w rezultacie której powstała dwunawowa hala trójprzęsłową z gwiaździstym sklepieniem. Jednak największe zmiany miały miejsce na terenie przedzamcza nazwanego Zamkiem Średnim. W oparciu o istniejącą zabudowę powstało trójskrzydłowe założenie otwarte od południa. W skrzydle zachodnim znalazła się rezydencja wielkich mistrzów z dostawioną od wschodu kaplicą św. Katarzyny.
W następnej kolejności powstało najbardziej reprezentacyjne pomieszczenie zamku tzw. Wielki Refektarz. Imponująca jak na owe czasy swymi wymiarami 15×30 metrów sala o palmowym sklepieniu wspartym na trzech granitowych sześciobocznych kolumnach mogła pomieścić przyjęcie w którym uczestniczyło 400 gości. Około roku 1330 ukończono budowę pozostałych dwóch skrzydeł Zamku Średniego. W zachodniej części skrzydła północnego umieszczono infirmerię natomiast we wschodniej pomieszczenia wielkiego komtura. Pośrodku budynku znajdował się wjazd na zamkowy dziedziniec wzmocniony wieżą bramną. Skrzydło wschodnie posiadało dwie długie dwunawowe sale które przeznaczono dla gości zakonu. Byli nimi rycerze z całej zachodniej Europy którzy przybywali na organizowane przez Krzyżaków wyprawy krzyżowe przeciw plemionom pogańskich Prusów. Pod koniec XIV wieku od strony południowej dostawiono do tego skrzydła niewielką kaplicę pod wezwaniem św. Bartłomieja.
Przekształcenie dawnego przedzamcza w Zamek Średni spowodowało powstanie trzeciego członu malborskiej warowni Zamku Niskiego. Założony na planie prostokąta o wymiarach 140×270 m miał przede wszystkim charakter gospodarczy. Jako pierwszy na jego terenie został wzniesiony tzw. karwan budynek o wymiarach 20×45 m będący składem dział i wozów. W następnej kolejności zbudowano potężny czterokondygnacyjny spichlerz ze stajnią na 400 koni. Ulokowanie go w pobliżu Nogatu miało sprzyjać wyładunkowi zboża. W części zachodniej podzamcza postawiono długi 142 metrowy ciąg budynków mieszczących szpital browar piekarnię słodownię kuchnie i mieszkania dla służby. W części południowej stanął kościół św. Wawrzyńca przeznaczony dla półbraci i służby. Wzdłuż północnego muru zlokalizowano stajnie oraz inne budynki gospodarcze. Środek potężnego dziedzińca przeznaczono na różnego rodzaju warsztaty głównie produkujące broń. W XIV wieku Zamek Niski był głównym ośrodkiem produkcji uzbrojenia państwa zakonnego.
Podzamcze zostało otoczone własnym pierścieniem murów wzmocnionych licznymi basztami. Wjazd na jego teren prowadził od wschodu gdzie ulokowano główną bramę bronioną przez baszty Podskarbiego oraz Wójtowską. Druga droga wiodła od zachodu przez bramę św. Wawrzyńca.
Wraz ze wzrostem znaczenia i zamożności państwa krzyżackiego przez cały wiek XIV zamek w Malborku był stale rozbudowywany. Kolejny wieki mistrz Luter książę Brunszwiku był inicjatorem przebudowy kaplicy na Zamku Wysokim. W wyniku trwających od roku 1331 do roku 1344 prac powstał jednonawowy kościół pod wezwaniem NMP. W przedłużonym na wschód skrzydle północnym znalazło się prezbiterium kościoła. W jego szczytowej ścianie wykonano wysoka wnękę w której umieszczono 8 metrowej wysokości posąg Madonny z Dzieciątkiem wykonany z kamienia pokrytego barwną mozaiką szklaną. Obok kościoła stanęła 66 metrowa dzwonnica która pełniła także funkcję wieży wartowniczej. Pod prezbiterium powstała kaplica św. Anny gdzie chowano największych dostojników Zakonu. Za czasów następnego wielkiego mistrza Dytrycha von Altenburg Zamek Wysoki stał się zwartym czteroskrzydłowym założeniem. Wewnętrzny dziedziniec ze studnią pośrodku otaczały bogato zdobione maswerkami krużganki. Skrzydło zachodnie mieściło skarbiec oraz mieszkania skarbnika i komtura malborskiego. W skrzydłach wschodnim i południowym znajdowały się dormitoria oraz refektarz.
Przebudowy nie ominęły także Zamku Średniego a w szczególności Pałacu Wielkich Mistrzów. Powiększono go w kierunku zachodnim poza mur obwodowy. Powstał wtedy refektarz pałacowy nazwany później Zimowym. W latach 1381-90 za rządów Konrada Zöllnera z Rotensteinu zbudowano czterokondygnacyjną wieżę mieszkalną w której znalazły się Refektarz Letni ze sklepieniem gwieździstym opartym na pojedynczej kolumnie. Zewnętrzne elewacje pałacu otrzymały bogaty wystrój złożony z ozdobnych wieżyczek krenelaży maswerków oraz kamiennych wsporników.
Duży nacisk jaki położyli Krzyżacy na walory obronne zamku sprawił że na początku XV wieku prezentował się on jako potężna mogąca bronić się wiele miesięcy wręcz niemożliwa do zdobycia twierdza. Otaczające Zamek Wysoki i Średni podwójne a w niektórych miejscach nawet potrójne mury były połączone z murami okalającymi Zamek Niski oraz miasto. Dodatkowym wzmocnieniem były liczne baszty oraz głębokie obmurowane fosy. Drewniany most umożliwiał przeprawę przez Nogat na tereny bogatych i żyznych Żuław. Od strony zamku strzegły go dwie wieże tzw. Bramy Wodnej po drugiej stronie umocniony przyczółek. O potędze zamku przekonał się król Władysław Jagiełło który po zwycięskiej bitwie pod Grunwaldem stanął 25 lipca 1410 pod jego murami. Oblężenie trwało do 19 września lecz nie zakończyło się zdobyciem zamku. Dowodzący obroną komtur ze Świecia Henryka von Plauena zdołała utrzymać twierdzę mimo poważnych strat jakie spowodował ostrzał artyleryjski.
Po zakończeniu wojny przystąpiono do naprawy umocnień oraz wznoszenia nowych umożliwiających użycie broni palnej. Zamek Niski od północy i wschodu otoczono wałem ziemnym. W latach 1447-8 wzdłuż wałów wybudowano półkoliste ceglane basteje umożliwiające ostrzał flankowy.
Wybuch kolejnej wojny pomiędzy Polską a państwem krzyżackim nazwanej trzynastoletnią spowodował znaczne trudności finansowe Zakonu. Nie opłacani żołnierze zaciężni zaczęli pertraktować z Polakami. W wyniku tych rozmów 6 czerwca 1456 dowodzący czeskimi najemnikami w Malborku Oldrzych Czerwonka za sumę 190 tys. florenów poddał zamek polskiemu królowi Kazimierzowi Jagiellończykowi. Obsadzony silną polską załoga stał się zamek w Malborku siedzibą starosty i jednym z największych w Rzeczpospolitej arsenałów. Rządy starostów nie spowodowały zmian w ogólnym wyglądzie zamkowych zabudowań choć niektóre zmieniły swe przeznaczenie. Zamek Wysoki pełnił rolę zaplecza gospodarczego twierdzy. W Pałacu Wielkich Mistrzów urządzono czasową rezydencję królewską. Natomiast skrzydło północne Zamku Średniego przeznaczono na mieszkanie dla starosty i burgrabiego kancelarie oraz skarbiec. Wielki Refektarz pozostał najbardziej reprezentacyjnym pomieszczeniem zamku jedynie jego nazwę zmieniono na Sala Rycerska.
W roku 1626 uchodzący za niezdobyty zamek w Malborku został zajęty przez wojska szwedzkie pod dowództwem króla Gustawa II Adolfa. Uczynili z niego swą główną bazę kwatermistrzowską oraz otoczyli go polowymi umocnieniami składającymi się z ziemnych bastionów połączonych kurtynami. Polska odzyskała Malbork dopiero po podpisaniu traktatu pokojowego w roku 1635. Przystąpiono do odbudowy zniszczeń i dozbrojenia twierdzy. W roku 1644 zamek dotknęła kolejna klęska. Potężny pożar na Zamku Wysokiego zupełnie pozbawił go dachów. Kolejne zniszczenia przyniósł wybuch następnej wojny polsko-szwedzkiej znanej jako „potop”. Podpisanie pokoju w Oliwie w roku 1660 przywraca ponownie Malbork Polsce. Jednak przed wycofaniem się Szwedzi doszczętnie złupili zamek wywożąc całe uzbrojenie oraz wiele dzieł sztuki.
Podjęte w późniejszych latach próby odbudowy nie zdołały przywrócić zamkowi jego dawnej świetności. Przełom wieków XVII i XVIII to okres stałych walk o polską koronę w których brały udział także obce wojska. W Malborku stacjonowali Sasi Rosjanie Szwedzi oraz Prusacy przyczyniając się do dalszych zniszczeń.
W roku 1772 następuje I rozbiór Polski w wyniku którego zamek dostaje się w ręce Prus. Zaborcy adaptują Zamek Wysoki i wschodnie skrzydło Zamku Średniego na koszary. W Pałacu Wielkich Mistrzów zamieszkali oficerowie a Wielki Refektarz zamieniono na salę musztry. W latach 1782-86 w zamku mieściła się manufaktura włókiennicza a piękny Refektarz Letni przebudowano na mieszkania dla tkaczy. Kolejne zniszczenia spowodowało urządzenie na Zamku Wysokim czterokondygnacyjnego wojskowego magazynu zbożowego. Spowodowało to zniszczenie wielu średniowiecznych sklepień zamurowanie krużganków oraz zmianę układu wnętrz. Jednak o wiele groźniejsze były plany Davida Gilly’ego przewidujące całkowitą rozbiórkę obiektu. Protesty oraz głosy krytyki niemieckich środowisk romantycznych doprowadziły do zaniechania tych planów i przystąpienia do pierwszych prac przy rekonstrukcji zamku. Działania te przerwały wojny napoleońskie i przemarsz Wielkiej Armii podczas której Francuzi urządzili na terenie Zamku Średniego wojskowy lazaret.
Odbudowę wznowiono w roku 1817. Pracami kierował znany architekt Karol Fryderyk Schinkiel lecz zgodnie z ówcześnie panującą modą zmierzały one do nadania obiektowi wyglądu romantycznego zamczyska. Dość swobodne przeprowadzona rekonstrukcja bez rzetelnych badań historycznych i architektonicznych spotkała się w późniejszych latach z ostrą krytyką. Kolejny okres prac przy renowacji zamku w latach 1851-82 pod kierownictwem Ferdynanda von Quasta polegał głównie na jego regotyzacji. Jednak dopiero działalność dr. Konrada Steinbrechta którą po jego śmierci kontynuował jego następca Bernhard Schmid przyniosła najbardziej pozytywne efekty przy odbudowie Malborka.
Działania wojenne w roku 1945 spowodowały poważne bo prawie 50 % zniszczenia krzyżackiej warowni. Jednak dzięki prowadzonym przez kolejne pokolenia polskich konserwatorów systematycznym pracom udało się przywrócić obiektowi dawną świetność. Zostało to docenione przez opinię międzynarodową co zaowocowało wpisaniem Zamku w Malborku na Światową Listę Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego UNESCO.
Obecnie gospodarzem obiektu jest Muzeum Zamkowe. Myślę że żadnego miłośnika zamków nie trzeba przekonywać do odwiedzenia Malborka. Chociaż zwiedzanie trwa ponad 3 godziny to jest się w stanie zobaczyć jedynie niewielką część zamku. Daje to wyobrażenie o jego wielkości i kunszcie krzyżackich budowniczych. Zbyteczne wydaje się opisywanie obecnego stanu zamku. Trzeba go po prostu samemu zobaczyć a jest tego wart.
