Zamek w Lidzbarku Warmińskim
Pierwsza zapewne jeszcze drewniano-ziemna krzyżacka strażnica wzmiankowana jest już w roku 1241. Wzniesiona została być może w miejscu zdobytego wcześniej pruskiego grodu Lecbarg. Została zniszczona podczas pruskiego najazdu w roku 1242. W połowie XIII wieku tereny te zostają przekazane przez Zakon biskupowi warmińskiemu. W roku 1350 biskup Jan z Miśni rozpoczyna tu budowę murowanego zamku. Powstał on na wschód od lokowanego w roku 1308 na prawie chełmińskim miasta na drugim brzegu rzeki Łyny. Ukończony pod koniec XIV wieku przez kolejnych biskupów zamek stanowił trójczłonowe założenie. Zamek właściwy wzmacniały dwa ufortyfikowane podzamcza północne i południowe. Początkowo oba podzamcza miały charakter gospodarczy. Południowe otwarte na zamek posiadało dwa skrzydła i mur kurtynowy od południa, na terenie północnego zbudowano zamkowy młyn. Zamek wraz z przedzamczem otaczała od południa, wschodu i północy szeroka fosa, zasilana wodami Symsarny. Wjazd do zamku prowadził przez podzamcze północne następnie wzdłuż zachodniego międzymurza do podzamcza południowego. Dalej przez most nad suchą fosą na ostatnim przęśle zwodzony na międzymurze i dalej do bramy w skrzydle południowym.
Budowniczowie zamku w Lidzbarku Warmińskim wzorowali sie na krzyżackich zamkach konwentualnych. Wzniesiony została na planie kwadratu o boku 48,5m . Składał się z czterech skrzydeł z wewnętrznym dziedzińcem. Skrzydła posiadały po cztery kondygnacje i dwa poziomy piwnic. W narożniku płn-wsch stanęła potężna dwunastokondygnacyjna wieża w dolnej partii kwadratowa wyżej przechodząca w ośmiobok. Budynki zwieńczone były dwuspadowymi dachami krytymi dachówką i pierwotnie posiadały ozdobne szczyty. Zamkowe piwnice przykryte sklepieniami krzyżowo-żebrowymi i krzyżowymi na gurtach wykorzystywane były jako magazyny. Prowadziły do nich trzy zejścia schodami wprost z dziedzińca. Pomieszczenia parteru mieściły kuchnię, browar, spiżarnię, piekarnię, zbrojownię i szkołę. Najbardziej reprezentacyjne pomieszczenia znajdowały się na piętrze. W skrzydle południowym umieszczono kapitularz i kaplicę. W zachodnim mały refektarz służący jako kancelaria a w północnym apartamenty biskupa i salę audiencyjną. Na styku tych dwóch skrzydeł znajdowało się wyjście do danskeru czyli wieży latrynowej stojącej w fosie. Najbardziej okazała sala całego zamku czyli wielki refektarz o wymiarach 9x31m znajdowała się w skrzydle wschodnim. Wszystkie pomieszczenia pierwszego piętra posiadały rozbudowane sklepienia gwiaździste. Komunikację zapieniały czteroskrzydłowe dwukondygnacyjne krużganki otaczające dziedziniec. Ostrołukowe arkady krużganków na parterze wsparto na granitowych kwadratowych filarach z głowicami. Natomiast na piętrze, wsparto je na ośmiobocznych smukłych kolumnach. Wejścia do pomieszczeń ozdobiono kamiennymi portalami. Nad piętrem reprezentacyjnym mieściły się dwie kondygnacje służące jako spichlerz. Obiegający je chodnik dla straży i otwory strzelnicze świadczył że pełniły one również funkcje obronne.
W roku 1442 zamek zostaje zniszczony przez pożar. W czasie odbudowy dachów w narożach skrzydeł dodano nadwieszone na konsolach wieżyczki. Na mocy postanowień II pokoju toruńskiego z roku 1466 Warmia zostaje przyłączona do Polski. Na przełomie XV i XVI wieku zamek był kilka razy oblegany. Ostatni raz w roku 1520 podczas ostatniej wojny polsko-krzyżackiej. Odbudowa po zniszczeniach wojennych i kolejnym pożarze z roku 1559 zmieniała układ zamkowych pomieszczeń. Na podzamczu południowym zostaje wzniesiona cylindryczna baszta przystosowana do użycia broni palnej. W latach 1589-98 biskup Andrzej Batory dobudował do elewacji północnej pałac. Po zniszczeniach dokonanych przez Szwedów w roku 1626 biskup Stefan Wydżga przeprowadza kolejny remont. Na międzymurzu od strony południowej w latach 1666-73 wznosi okazały barokowy pałac. Od tego momentu lidzbarski zamek pełnił jedynie funkcje reprezentacyjne biskupi mieszkali w pałacu.
W roku 1703 zamek w Lidzbarku ponownie zajmują wojska szwedzkie. Zrabowane zostaje bogate wyposażenie biskupiej rezydencji w tym cenny gromadzony od średniowiecza księgozbiór. W połowie XVIII wieku za czasów biskupa Adama Stanisława Grabowskiego na podzamczu południowym w miejsce skrzydła wschodniego zbudowano barokowy pałac przeznaczony dla biskupiego dworu. Zmieniono wjazd na zamek umieszczając nową bramę wzmocnioną basteją w narożniku skrzydła zachodniego. W miejsce dawnego wjazdu w murze południowym stanęła barokowa wieża z belwederem. Nowy rokokowy wystrój uzyskała zamkowa kaplica.
Ostatnim urzędującym na zamku biskupem w latach 1767-95 był wybitny poeta okresu Oświecenia Ignacy Krasicki. Po jego wyjeździe rezydencja mocno podupadła. Jeszcze w XVIII wieku rozebrany zostaje pałac północny, gdanisko oraz część zewnętrznych murów. Na początku XIX wieku zamek zaadaptowano na wojskowy szpital i magazyny. W latach 1820-40 rozebrano południowy pałac biskupa Wydżgi i zasypano fosę. Funkcję szpitala zamek pełnił do lat 30-tych XX wieku. W roku 1927 przystąpiono do pierwszych prac konserwatorskich i umieszczono w zamkowych wnętrzach Muzeum Ziemi Warmińskiej. Kolejne prace zabezpieczające i badawcze podjęto po II wojnie światowej.
Zamek w Lidzbarku Warmińskim zaliczany jest do najładniejszych gotyckich budowli w Polsce. O jego atrakcyjności świadczy wyjątkowo duża ilość zachowanych autentycznych gotyckich detali. W całości udostępniony jest dla zwiedzających.
