Zamek Książ
Książ jest największym ze śląskich zamków, a jego charakterystyczna sylwetka należy do najbardziej rozpoznawalnych wśród polskich zabytków. Położony na skalnym cyplu w malowniczym zakolu rzeki Pełcznicy, stanowi obecnie połączenie wielu stylów od gotyku po neorenesans. Potężna budowla o kubaturze 150 tys. m³ licząca ponad 400 pomieszczeń, stanowi jedną z większych atrakcji turystycznych nie tylko na Śląsku, ale także poza granicami Polski. Legenda mówi, że już w roku 955 rycerz Funkenstein wzniósł obronną budowlę, jednak nic nie potwierdza tak wczesnego istnienia jakiegokolwiek zamku lub grodu. Pierwsze przekazy mówią o zniszczeniu przez Przemysła II grodu w Książu w roku 1263. Obecnie trudno ustalić, czy mowa jest o strażnicy istniejącej w miejscu obecnego zamku, czy położonego w innym miejscu np. Starym Książu.
Murowany zamek w Książu został wzniesiony przez księcia świdnickiego Bolka I Surowego w latach 1288-91 i zajmował płd-wsch część skalnego cypla. Posiadał nieregularny plan wykorzystujący walory obronne wzgórza, skalne stromizny otaczające go z trzech stron. Głównym elementem zamku była 30 metrowa czworoboczna wieża. Wjazd prowadził od płd-wsch i poprzedzała go wykuta w skale sucha fosa. Zapewne w późniejszym okresie powstała wewnętrzna zabudowa zamku usadowiona na różnych poziomach. Wzdłuż muru wzniesiono budynki otaczające dziedziniec. Kolejny trzykondygnacyjny budynek powstał po zewnętrznej stronie kurtyny południowej. Położone obok zamku podzamcze zwane zamkiem dolnym, posiadało własne obwarowania z brama wzmocniona dwoma basztami. Zamek w Książu strzegł drogi z Czech do miast Śląska i należał do łańcucha twierdz strzegących granic księstwa świdnickiego. Po przeniesieniu przez księcia Bolka I dworu z Lwówka do Książa, zyskuje on rangę głównej obok Świdnicy siedziby książęcej. W tym czasie nazywany jest Furstenberg, czyli Książęca Góra.
Bolko II zwany Małym wnuk Bolka I oraz siostrzeniec, a zarazem sprzymierzeniec króla polskiego Kazimierza Wielkiego, w czasie swych 42-letnich rządów doprowadził księstwo świdnicko-jaworskie do rozkwitu. Rozbudował zamek w Książu czyniąc z niego nie tylko ważny ośrodek polityczny i gospodarczy, ale także kulturalny. Po bezpotomnej śmierci Bolka II w roku 1368 księstwem zarządza wdowa po nim Agnieszka. Na mocy zawartego wcześniej układu sukcesyjnego po jej śmierci w roku 1392 ziemie świdnicko-jaworskie przechodzą pod berło Luksemburgów czeskich.
Król czeski Wacław Luksemburczyk zarząd zamkiem powierzył swoim starostom. Jeden z nich Janko z Chocienic w roku 1410 wykupił Książ z rąk monarchy. W czasie wojen husyckich w roku 1427 zamek został przez nich opanowany i częściowo zniszczony. W tych niespokojnych czasach na Śląsku wielu rycerzy utrzymywało się z grabieży. Jednym z takich raubritterów, jak ich nazywano, był władający zamkiem od roku 1445 i sprzyjający husytom Herman Czettritz herbu Wieniawa. Najechał on splądrował i zmusił do okupu bogaty klasztor w Krzeszowie, wykorzystując pretekst jakim było uprowadzenie i torturowanie na rozkaz opata trzech parobków podejrzanych o innowierstwo. Po osadzeniu na czeskim tronie Jana z Podiebradu zamek w Książu, siedziba rycerzy rabusiów został zdobyty w roku 1463 i spalony. Na krótko stał się bezpośrednią własnością królewską. Król zarządzanie zamkiem powierzył swemu zaufanemu powiernikowi Birco von Nassidel. Ten jednak puścił warownię i jej dobra w dzierżawę braciom Janowi i Mikołajowi von Schellendorf. Władający zamkiem zaledwie kilka lat, bo od roku 1470-75 bracia zasłynęli z licznych napadów i grabieży szczególnie na kupców. Kolejny król Czech, a zarazem i Węgier Maciej Korwin wyruszył osobiście na Śląsk, aby zdobyć zamek. W styczniu 1475 z 6000 piechoty i 1500 konnych przystąpił do oblężenia warowni, jednak niepokojące wieści jaki dotarły do niego z Węgier zagrożonych tureckim najazdem zmusiły go do odwrotu. Jedyne co zyskał to wymuszenie na Janie Schellendorfie pisemnej obietnicy zaprzestanie rozbójniczego procederu. Jednak gdy tylko wojska królewskie odeszły Schellendorf wrócił do grabieżczych wypraw. Rozzłoszczony król wysłał kolejną ekspedycję wojskową pod wodzą Jerzego Steina, którą wsparli mieszczanie ze Świdnicy i Wrocławia. Sprowadzone z Wrocławia armaty złamały opór obrońców i w roku 1483 zamek został zdobyty oraz częściowo zniszczony. Za zasługi dla króla Jerzy Stein zostaje zarządcą zamku. Przeprowadza remont zniszczonych umocnień obronnych i wznosi nowe skrzydło zamykające tzw. Czarny Dziedziniec zwane „Skrzydłem Macieja”.
Po śmierci Macieja Korwina w roku 1490 Książ przez siedem lat pozostaje pod zarządem starosty jako królewskie dominium . W roku 1497 król Czech, którym jest Władysław Jagiellończyk sprzedaje zamek w Książu jednemu ze swych dworzan Janowi von Schellenberg. W następnych latach jeszcze kilka razy zamek zmienia właściciela, by w roku 1509 stać się własnością Konrada Hoberga. Wywodzący się z Miśni Hobergowie na Dolnym Śląsku mieszkali od kilku pokoleń i zaliczali się do najznamienitszych rodów rycerskich. Spokrewnieni byli z Piastami i w herbie mieli piastowskiego orła. W ich rękach zamek w Książu pozostał aż do roku 1941.
Jan Hoberg w roku 1528 przekazał Książ z miastami Rogowiec Mieroszów i Świebodzice swemu bratu Krzysztofowi, który przekształcił dobra książańskie w dziedziczny zastaw i jednocześnie powiększył go o kilka okolicznych wsi i zamek Grodno. Syn Krzysztofa Konrad II Hoberg w latach 1548-55 przeprowadza gruntowny remont gotyckiego zamku, przekształcając go w renesansową rezydencję. Następny z Hobergów Konrad III po wpłaceniu sumy 72 tys. Talarów, dnia 5 kwietnia 1605 uzyskał od cesarza Rudolfa III dziedziczne prawo własności do dóbr książańskich. Powstały wtedy raport komisji szacujący majątek zawiera pierwszy opis zamku. Składał się on z dwóch części. Zamek górny miał charakter rezydencjonalno-mieszkalny. Otoczony był podwójnym murem i suchą fosą. W narożniku płd-zach znajdowała się osłaniająca wjazd baszta. Prócz wieży głównej na zamku górnym znajdował się budynek książęcy z dużą izbą gościnną oraz połączony z nim łącznikiem budynek mieszkalny. Oddzielony fosą zamek dolny pełnił funkcje gospodarcze. Otoczony własnymi wałami posiadał wzmocnioną dwoma basztami tzw. bramę dolną. W południowej części podzamcza znajdowała się cylindryczna wieża ze strzelnicami, wykorzystywana jako więzienie oraz bastion przystosowany do użycia broni palnej. Z raportu wiadomo także, że otaczające zamek skały nie były zalesione.
W okresie wojny trzydziestoletniej 1618-48 mimo utrzymywania stałej straży i wyposażenia w nowe armaty, zamek został zajęty i obciążony kontrybucją. W 1628 roku Jan Henryk von Hoberg przekazuje zarządzanie zadłużonym majątkiem Janowi Henrykowi piszącemu się von Hohberg, z olszańskiej lini rodu i ustanawia go spadkobiercą w testamencie. Nowy zarządca z powodu wojny szuka schronienia poza Śląskiem, a opuszczony zamek zostaje zniszczony i splądrowany przez wojska szwedzkie i cesarskie. Po zakończeniu działań wojennych zamkowe mury i wały jako nieprzydatne zostały rozebrane, a na ich miejscu założono tarasy i ogrody. Następny z Hohbergów Jan Henryk II w roku 1670 rozpoczął odbudowę zamku. Wyremontowano wieżę główna i przebudowano skrzydło zwane Długim Domem o podwyższono skrzydło łącznikowe.
W roku 1705 właścicielem zamku w Książu został Ernest Maximilian von Hohberg. Na drodze kupna znacznie powiększył odziedziczony majątek, a rodową siedzibę przebudował zgodnie z duchem epoki w barokowy pałac. Wytyczony został nowy dojazd, przekształceniu uległo przedzamcze powstał nowy budynek bramny dla straży łaźnia, biblioteka i oficyny. Świdnicki budowniczy Feliks Hammerschmidth w latach 1722-24 do starego zamku dobudował skrzydło barokowe z najbardziej reprezentacyjnymi komnatami Maksymiliana i Konrada. Zamkowe wnętrza zostały bogato ozdobione przez wielu sławnych ówczesnych artystów. W roku 1755 umiera Henryk Ludwik Karol Hohberg ostatni z olszańskiej linii i Książ przechodzi w posiadanie linii pochodzącej z Roztoki, piszących się Hochberg. Po trzech wojnach śląskich Książ wraz ze Śląskiem znalazł się w królestwie Prus. Za poparcie króla w roku 1772 hrabiowie Hochberg otrzymali zgodę na utworzenie tzw. majoratu. Było to prawo uniemożliwiające podział majątku i dziedziczenie go w całości przez najstarszego męskiego potomka. W roku 1846 Jan Henryk X jako spadkobierca po matce Annie Emilii Anhalt-Pless wobec bezdzietności jej braci otrzymał księstwo pszczyńskie. Po uprawomocnieniu przez rząd pruski tego faktu, każdorazowy ordynat Książa i jego małżonka przybierali nazwisko von Pless, czyli książąt Pszczyny.
Ostatnia przebudowa zamku w Książu ma miejsce w latach 1908-23 z inicjatywy księcia Jana Henryka XV von Hochberg. Powstają dwa monumentalne neorenesansowe skrzydła północne i zachodnie z dwoma cylindrycznymi wieżami. Zamkowe wnętrza otrzymują nowy wystrój, a wieża główna zostaje nadbudowana kopulastym hełmem z latarnią osiągając wysokość 47m. Znacznie poszerzone zostają zamkowe tarasy i ogrody. Żoną księcia była Maria Teresa Oliwią Cornwallis-West, której przodkiem był król Anglii Edward III. Księżna Daisy jak ją nazywano była jedną z najbarwniejszych postaci zamku Książ. Słynąca ze swej urody była ozdobą salonów. Zajmowała się także działalności charytatywna, a w czasie I wojny światowej pracowała na froncie jako sanitariuszka.
Ostatnim właścicielem Książa był syn Jana Henryka XV Jan Henryk XVII von Hochberg. W czasie II wojny światowej mieszka w Anglii i uzyskuje brytyjskie obywatelstwo. Zamieszczone w gazecie jego zdjęcie w mundurze armii brytyjskiej, daje pretekst władzom hitlerowskich Niemiec do konfiskaty dóbr książańskich w roku 1941. Na teren zamku zostaje skierowanych 1000 robotników paramilitarnej organizacji Todt oraz więźniowie z pobliskiego obozu koncentracyjnego, filii Gross-Rosen. Wywieziona zostaje większość zamkowego wyposażenia, prowadzone na zamku prace adaptacyjne powodują zniszczenie wielu komnat. Wyrywano kamienne portale skuwano stiuki, a ściany przemalowywano. Krzywa sala została obniżona, a jej freski odkute i zniszczone. Pod zamkiem na głębokości 50 m wydrążone tunele prawie 900 metrowej długości. Prace trwały praktycznie do samego końca II wojny światowej. Jaki był cel tych prac trudno powiedzieć. Istnieją przypuszczenia, że na zamku miała być kwatera być może samego Hitlera, a w podziemiach prawdopodobnie tajna fabryka broni.
W maju 1945 Książ zostaje zajęty przez oddziały Armii Czerwonej. Po rocznym pobycie żołnierze radzieccy opuszczają zamek, który prze wiele lat pozostaje niezabezpieczony i skazany na dewastację przez grasujących na tych terenach szabrowników. Dopiero w połowie lat 50-tych dokonano prowizorycznego zabezpieczenia obiektu, a w roku 1960 przy pomocy saperów zbadano podziemne tunele. W latach 70-tych podjęto prace mające na celu udostępnienie zamku turystom. W czerwcu 1991 powołana zostaje spółka z o.o. „Zamek Książ”, której zadaniem jest gospodarowanie całym książańskim kompleksem.
Obecnie zespól zamkowy składa się z wielu budowli położonych w rozległym parku. Wielokrotnie przebudowywany i rozbudowywany zamek to mieszanka wielu stylów. Wejście prowadzi od płn-wsch przez dawny budynek bramny, flankowany dwoma wieżami połączony ze zrekonstruowanym murem obronnym. Za bramą znajdują się XVIII-wieczne oficyny, a dalej za sucha fosą dziedziniec przedzamkowy. Centralną częścią całego założenia jest zamek górny. Główne wejście do niego prowadzi od wschodu przez reprezentacyjne barokowe skrzydło wschodnie. Najstarszymi zachowanymi fragmentami zamku jest gotycka wieża oraz tzw. „Długi Dom”. Zamek w Książu pozbawiony jest praktycznie cech budowli obronnej, jednak z pewnością można zaliczyć go do najlepiej zachowanych arystokratycznych rezydencji w Polsce. Odwiedzany rocznie przez tysiące turystów wart jest zobaczenia.
