Zamek Królewski na Wawelu
Wawelskie wzgórze to jeden z symboli polskiej państwowości. Dawna stolica siedziba królów miejsce ich koronacji i pochówku. Od dawna przyciągało nie tylko turystów lecz także historyków i archeologów. Prowadzone od XIX wieku aż po dzień dzisiejszy prace pozwoliły w dużym stopniu poznać dzieje Wawelu a także rozwój otaczających wzgórze fortyfikacji. Zamek Królewski na Wawelu – na jego temat zostało napisanych wiele książek i opracowań naukowych. Również w internecie można znaleźć wiele informacji na jego temat. Chociaż zdaję sobie sprawę że mój opis nie wyczerpie wiadomości na jego temat to pokrótce spróbuję przedstawić jego dzieje.
Zamek królewski położony jest na wapiennej skale na lewym brzegu Wisły. Naturalne cechy obronne miejsca spowodowały że już we wczesnym średniowieczu istniała w tym miejscu osada obronna. Najstarsze odkryte umocnienia potężne drewniano-ziemne wały pochodzą z przełomu IX i X wieku. Nie do końca wyjaśnione jest kto był budowniczym pierwszych umocnień na Wawelu. Chociaż każdy z nas słyszał o państwie Wiślan obecnie przeważa opinia że umocnienia te są dziełem wczesnofeudalnego państwa czeskiego.
Pod koniec wieku X Kraków zostaje drogą podboju zajęty przez Bolesław Chrobrego. Gród wawelski zyskuje na znaczeniu stając się około roku 1000 siedzibą biskupstwa a od roku 1018 główną siedzibą książęcą. Wzmocniony i naprawiony zostaje otaczający wzgórze wał oraz rozpoczęta zostaje budowa pierwszych budowli z kamienia. Wzniesiona zostaje trzynawowa bazylika książęce palatium oraz mniejsze świątynie. Obiekty te stanowią obecnie największy zespół architektury przedromańskiej w Polsce. Za czasów Bolesław Śmiałego na miejscu przedromańskiej kaplicy wzniesiono kościół bazylikowy z kryptą pod prezbiterium pod wezwaniem św. Gereona. Około połowy XI wieku powstał pałac książęcy tzw. sala o 24 słupach. Kolejne obiekty głównie sakralne powstają za panowania kolejnego władcy Władysława Hermana. Jednym z nich jest potężna romańska katedra z czterema narożnymi wieżami.
Początek wieku XII to okres panowania księcia Bolesław Krzywoustego. Z tego okresu pochodzi najstarsza murowana budowla obronna : romańska wieża tzw. stołp. Do jej budowy użyto dużych ciosów piaskowcowych. Wzniesiona została na planie kwadratu o wewnętrznych wymiarach 5x5m. a grubość jej murów miała 1,5m. Zachowane relikty wieży sięgają obecnie 18 metrów co świadczy o jej znacznej wysokości.
Walki książąt piastowskich o dzielnicę senioralna oraz zagrożenie ze strony najazdów tatarskich spowodowały rozbudowę fortyfikacji wawelskiego wzgórza. Za panowania Leszka Czarnego rozpoczęto budowę wczesnogotyckiego zamku. Do romańskiego stołpu pod kątem 45 stopni dostawiono kwadratową wieżę. Do jej budowy użyto łamanego kamienia wapiennego. Ostrołukowy portal wejściowy był umieszczony 6m nad ówczesnym poziomem dziedzińca. Niedostępne z zewnątrz przyziemie miało charakter obronny i posiadało szczelinowe strzelnice. Górne poziomy wieży były przeznaczone do celów mieszkalnych. Kolejny władca Wacław II jest uważany za budowniczego murowanych obwarowań zamku wawelskiego. Zapewne za jego rządów otoczono również murami miasto Kraków.
W roku 1305 powstały obok kościoła Wszystkich Świętych pożar przeniósł się na Wawel i zniszczył katedrę oraz zabudowania zamkowe. Odbudowy zniszczeń dokonał Władysław Łokietek który w 1306 ostatecznie objął panowanie w Krakowie. W tym czasie nastąpił podział wawelskiego wzgórza na zamek wyższy i zamek niższy z katedrą pozostałymi kościołami rezydencjami biskupów i dworzan oraz zabudowaniami gospodarczymi. Otoczony kamiennym murem z krenelażem zamek wyższy miał kształt trójkąta. W narożniku wschodnim znajdowały się wieże romańska i gotycka zwana „Łokietkową” natomiast narożnik południowy stanowiła rotunda NP. Marii przekształcona w basztę. Książęce palatium zajmowało część pł-zach. Składało się z dwóch skrzydeł i kaplicy św. Marii Egipcjanki utworzonej z dawnego kościoła św. Gereona. Kolejnym etapem fortyfikowania Wawelu było budowa muru wokół zamku niższego. Miał on 560 m długości i co ciekawe początkowo nie posiadał w swej linii żadnej baszty.
Inicjatorem kolejnej rozbudowy wawelskiego zamku był król Kazimierz Wielki. Po wyburzeniu części muru łączącego romański stołp z rotundą wzniesiono okazały budynek pałacowy z przeznaczeniem dla królewskiego dworu. Była to ceglana budowla mieszcząca w przyziemiu wielką salę reprezentacyjną a na piętrze pokoje mieszkalne. Dawne palatium nadbudowano oraz powiększono w kierunku wieży „Łokietkowej”. Kolejny budynek z przeznaczeniem dla urzędników dworskich stanął obok bramy wjazdowej. Wyburzono romański stołp a na jego miejscu zbudowano wieżę mieszkalno-obronną. Prawdopodobnie za czasów Kazimierza była ona połączona gankiem z więżą latrynową nad korytem Rudawki. Wzmocnieniu uległ system obronny zamku niższego poprzez budowę baszt Jordanki Złodziejskiej Tęczyńskiej i Panieńskiej. Otaczające wawelskie wzgórze mury obronne zostały połączone z fortyfikacjami miasta Krakowa. W tym okresie ukończono także budowę gotyckiej katedry.
Kolejny władca Polski król Władysław Jagiełło kontynuował dzieło swych poprzedników rozbudowując i umacniając Wawel. Podwyższone mury otaczające zamek oraz wzniesiono drugą linię obronną w postaci przedmurza. Bramę dolną wzmocniono trzema cylindrycznymi kamienno-ceglanymi basztami o różnej wielkości. Przebudowano i powiększono zniszczoną prawdopodobnie wskutek osunięcia wieżę kazimierzowską. Przebudowano także tzw. Kurzą Nogę budowlę na arkadowym podmurowaniu wysuniętą w stronę ulicy Kanoniczej. Na część króla duńskiego Eryka który zamieszkał w niej podczas koronacji żony Jagiełły Zofii nazywano ją „Duńską”. Około połowy XV wieku za czasów Kazimierza Jagiellończyka powstają dwie największe baszty wawelskie Senatorska zwana też Lubranką i Sandomierska. Baszta Senatorska stanęła przy płd-zach narożniku zamku wyższego i była połączona z głównym budynkiem pałacowym. Posiadała dziewięć kondygnacji z których najniższa piwniczna została wykonana z kamienia natomiast pozostałe z cegły. Była najwyższą wawelską baszta i liczyła ponad 40 metrów wysokości. Druga baszta Sandomierska została wzniesiona w płd-zach narożniku zamku niższego. Jej dolna część zbudowana jest z łamanego wapienia wyższe partie z cegły. Posiadała osiem kondygnacji i została dostosowana do użycia broni palnej. Świadczą o tym mocno zaokrąglone narożniki i duże okna dostosowane do pełnienia funkcji działobitni.
W swej gotyckiej formie wawelski zamek przetrwał do początku wieku XVI. Po pożarze części zamku w rejonie Kurzej Stopy w roku 1499 rozpoczęto prace mające nadać obiektowi bardziej reprezentacyjnego charakteru godnego będącej u szczytu swej potęgi dynastii Jagiellonów. Po wyburzeniu części gotyckich murów powstał trzyskrzydłowy renesansowy pałac. Wkomponowano w niego wieże Duńską z Kurzą Stopą Jordankę i Lubrankę oraz starą wieżę Łokietkową. Dziedziniec otoczono trzykondygnacyjnymi bogato zdobionymi krużgankami w formie arkad wspartych na wysmukłych kolumnach. Głównym inicjatorem przebudowy był król Zygmunt Stary. Jego zasługą jest także budowa kaplicy Zygmuntowskiej nazwanej „perła polskiego renesansu” oraz podwyższenie wieży katedry w której zawieszono słynny dzwon Zygmunta. Wiek XVI to okres świetności Wawelu był wtedy jedną z najwspanialszych rezydencji Europy. Zamkowe komnaty pełne były bogatego wyposażenia. Sufit Sali Poselskiej zdobiły rzeźbione głowy a na ścianach wisiały flamandzkie arrasy i gobeliny. Dokonana przebudowa w znacznym stopniu pozbawiła zamek cech obronnych. Dopiero około roku 1545 przystąpiono do prac przy wznoszeniu muru od bramy dolnej wokół Kurzej Stopy aż do muru miejskiego przy Jordance. W tym też czasie przed wschodnim i północnym skrzydłem pałacu usypano tarasy artyleryjskie.
Po kolejnym pożarze z roku 1595 król Zygmunt III Waza przebudowuje zamek nadając mu cechy baroku. Podjęta przez króla decyzja o przeniesieniu stolicy do Warszawy powoduje zmniejszenie się rangi Krakowa jako głównej siedziby monarchy. Wawel staje się odtąd jedynie miejscem koronacji i pochówków królewskich. Przestarzałe wawelskie umocnienia wymagają gruntownej przebudowy. Jednak dopiero król Władysław IV w połowie XVII wieku podejmuje prace mające na celu otoczenie zamku systemem fortyfikacji bastionowych. Nie stanowią one jednak większej przeszkody dla wojsk szwedzkich które podczas potopu w roku 1655 zajmują Wawel dokonując spustoszenia zamku i katedry. Mimo podejmowanych prób odbudowy miedzy innymi przez Jana III Sobieskiego kolejne wojny i pożary spowodowały że królewski zamek nie odzyskał swej dawnej świetności.
W czasie Konfederacji Barskiej ma miejsce najdłuższe oblężenie wawelskiego zamku. W lutym 1772 stacjonujący w Tyńcu konfederaci pod dowództwem francuskiego pułkownika de Choisy śmiałym wypadem zajmują Wawel. Wojska rosyjskie przystępują do szturmu. Jednak dopiero po ponad dwóch miesiącach z powodu braku żywności i lekarstw konfederaci poddają zamek.
Po pierwszym rozbiorze Polski w roku 1772 Kraków stał się miastem granicznym. Doprowadziło to do podjęcia na początku lat 90-tych XVIII wieku decyzji o szeroko zakrojonej akcji fortyfikacji zamku. Budowę murów kleszczowych przerwał II rozbiór Polski. Po upadku powstania kościuszkowskiego w roku 1794 Kraków został zajęty przez wojska pruskie a następnie w myśl traktatu rozbiorowego przekazany Austrii. Opuszczając Wawel Prusacy zrabowali insygnia koronacyjne których nigdy nie odzyskano. Władze austriackie podejmują działania w celu przekształcenia zamku w cytadelę oraz urządzenie na jego terenie koszar magazynów i składu amunicji. Rozpoczęte na początku XIX wieku prace przerywa wkroczenie do Krakowa w lipcu 1809 wojsk księcia Józefa Poniatowskiego. Po upadku Napoleona w myśl postanowień Kongresu Wiedeńskiego utworzone zostaje Wolne Miasto Kraków. Senat Rzeczpospolitej Krakowskiej zleca prace porządkowe na Wawelu. W ich efekcie likwidowane zostały otaczające wawelskie wzgórze umocnienia ziemne oraz wyburzona niemal cały zespół bramy dolnej.
W roku 1846 wybucha powstanie stłumione wkroczeniem wojsk austriackich do Krakowa. Ponownie powraca pomysł przekształcenia wawelskiego zamku w koszary. Adaptacja pałacowych wnętrz na potrzeby wojska spowodowało ich znaczną dewastację. Kolejne zniszczenia w tym wielu jeszcze gotyckich murów przynosi przeprowadzona w latach 1848-60 rozbudowano zamkowe fortyfikacji. Przekształceniu ulega także zamek niższy gdzie po wyburzeniu istniejącej tam zabudowy splantowany teren zamieniono na plac musztry. W płd-zach części wzgórza zbudowano zespół dwóch gmachów szpitala wojskowego z cały zapleczem oraz dom dla rekonwalescentów. Spośród wszystkich wawelskich baszt ocalała jedynie baszta Sandomierska zamieniona na skład prochowy oraz przebudowane baszty Złodziejska i Senatorska.
Na początku XX wieku Polacy podejmują starania o odzyskanie Wawelu. Podjęcie decyzji o przeznaczeniu go na rezydencję dla cesarza Franciszka Józefa powoduje opuszczenie go przez wojsko. Ostatni austriaccy żołnierze opuszczają zamek 1 lipca 1911. Natychmiast zostają podjęte prace renowacyjne oraz badania archeologiczne. Zaowocowały one wieloma cennymi odkryciami ukazującymi przedromańskie początki wawelskiego wzgórza. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości odbudowa zamku i katedry stała się sprawą narodową o czym świadczy ofiarność podczas zbiórek pieniędzy. Prace przerywa wybuch II wojny światowej. Okupanci urządzają na Wawelu siedzibę gubernatora Hansa Franka. Na szczęście działania wojenne nie wyrządzają większych szkód.
Po zakończeniu wojny ponownie zostają podjęte prace przy porządkowaniu wawelskiego wzgórza. Jednym z pierwszych jej etapów była likwidacja austriackiej zabudowy koszarowej. Prowadzone przez wiele lat prace konserwatorskie przywróciły obiektowi dawną świetność. Znów możemy podziwiać królewskie komnaty skarbiec i zbrojownię. Szczególnym miejscem jest wawelska katedra miejsce pochówku królów i słynnych Polaków. Nie ma sensu opisywanie obecnego wyglądu królewskiego zamku. Wawelu jest tak wyjątkowy że należy zobaczyć go samemu i osobiście poczuć atmosferę minionych wieków a jest warto o czym świadczą tłumy turystów z całego świata .
