Zamek w Kostrzyniu
Położony przy ujściu Warty do Odry Kostrzyn, powstał na skrzyżowaniu handlowych szlaków lądowych i wodnych. Już w okresie wczesnego średniowiecza istniał tu gród obronny, będący siedzibą kasztelani i jednej z najstarszych komór celnych. Wymieniany jest jako jeden z grodów zajętych przez księcia Mieszka I w czasie wyprawy na Szczecin. W okresie pierwszych Piastów, Kostrzyn stanowił ważny punkt w systemie obronnym państwa. Za panowania Bolesława Krzywoustego, był bazą wypadową podczas podboju Pomorza. Część badaczy uważa, że już w XIII wieku na terenie grodu istniała kamienna budowla obronna w formie kasztelu.
W roku 1232 Kostrzyn podarowany został przez księcia wielkopolskiego Władysława Odonica zakonowi templariuszy, ale już dwa lata później stał się własnością książąt śląskich, Henryka Brodatego i Henryka Pobożnego. Pod koniec XIII wieku przeszedł w posiadanie margrabiów brandenburskich. W roku 1300 margrabia Albrecht III nadał Kostrzynowi prawa miejskie. Od tego czasu miasto stało się ważnym ośrodkiem administracyjnym i politycznym, stając się z czasem stolicą tzw. Nowej Marchii. Po rozwiązaniu zakonu templariuszy ich majątek został przejęty przez zakon joannitów. To właśnie Joannitom przypisuje się wzniesienie na miejscu dawnego grodu murowanego zamku. Niestety nie wiadomo jak wyglądał XIV wieczny zamek w Kostrzynie. W zachowanych dokumentach nazywany jest „ fastes Haus”, czyli murowany dom.
Około roku 1402 Nową Marchię za sumę 1300 kop groszy kupuje Zakon Krzyżacki. W celu zabezpieczenia zachodniej granicy nowych ziem, Krzyżacy rozbudowali siedzibę joannitów znacznie zwiększając jej walory obronne. Zamek ochraniał przeprawę przez rzekę oraz komorę celną i jednocześnie był przeciwwagą dla warowni joannitów w Słońsku. Początkowo zamek krzyżacki składał się z dwukondygnacyjnego domu mieszkalnego o wymiarach 33,5x8m, usytuowanego równoległe do rzeki Odry. Od południa przylegała do niego wieża główna, której mury w przyziemiu miały grubość 3m. W połowie XV wieku wzniesione zostało nowe płn-zach skrzydło z powodu umiejscowienia w nim kaplicy zwane „kościelnym”. Miało plan prostokąta o wymiarach 43×11,5m i trzy kondygnacje. Od strony dziedzińca posiadało klatkę schodową w formie wieży. W tym okresie o jedną kondygnacje podwyższono także stare skrzydło nadodrzańskie. Całość otaczał mur z narożnymi wieżyczkami i nawodniona fosa, a wjazd do zamku prowadził od wschodu. Dodatkowymi walorami obronnymi, prócz dwóch szerokich rzek, były okalające Kostrzyn z pozostałych stron nadrzeczne bagna i mokradła. Prawdopodobnie obok zamku istniała również wolnostojąca wieża, której zadaniem była ochrona i kontrola ruchu na moście przez Odrę.
W roku 1455 Kostrzyn ponownie stał się własnością margrabiów brandenburskich. Rządzący Nową Marchią w połowie XVI wieku, margrabia Jan zwany później z Kostrzyna, rozbudował krzyżacki zamek. Obiekt przekształcono w renesansową rezydencję złożoną z trzech skrzydeł na planie nieregularnego czworoboku o wymiarach 64x52m. Wszystkie skrzydła były podpiwniczone posiadały trzy kondygnacje i nakryte były dwuspadowymi dachami. Każde posiadało od strony dziedzińca własną krętą klatkę schodową, umieszczoną w dostawionej do elewacji wieżyczce. Dodatkowo skrzydło nadodrzańskie i kościelne posiadały krużganki. W narożnikach zamkowych skrzydeł znajdowały się cztery cylindryczne wieże. Fasady zamku pokryto malowidłami ściennymi sgraffito, przedstawiającymi sceny mitologiczne. Także zamkowe wnętrza otrzymały bogatą wystrój i ozdobna kamieniarkę. Około roku 1600 z inicjatywy elektora Joachima Fryderyka, w miejsce muru kurtynowego wzniesiono czwarte płd-wsch skrzydło. Powstał w ten sposób wewnętrzny dziedziniec, który ozdobiono kamiennymi portalami z terakoty. Przebudowana została wieża główna stojąca w narożniku południowym. Nadano jej ośmioboczny kształt i zwieńczono hełmem stożkowym. Zamek połączono z kościołem krytym gankiem przerzuconym nad fosą, wspierającym się na dwóch murowanych filarach. W tym samym czasie całe miasto otoczono bastionowymi fortyfikacjami przekształcając je w warowną twierdzę. Decyzja ta na prawie dwa wieki ograniczyła możliwości przestrzennego rozwoju Kostrzyna.
W roku 1613 elektor brandenburski Jan Zygmunt zgodnie ze swym wyznaniem przemianował zamkową kaplicę na kalwińską, a w 1627 część zamkowych pomieszczeń zaadaptował na szkołę kalwińską. Trwająca w latach 1618-48 wojna trzydziestoletnia spowodowała znaczny upadek miasta. Zniszczony zamek odbudowano dopiero za panowania Fryderyka Wilhelma i Fryderyka III. Podczas prac podwyższono główną wieżę zamkową nadając jej kształt szpicy z kopułą i latarniami. Na początku XVIII wieku zamek zaczął tracić swój rezydencjonalny charakter. W roku 1714 całe cenne wyposażenie wywieziono do Berlina. Kilka lat później miedziane dachy, rynny i rury spustowe zdemontowano, a uzyskany surowiec posłużył wojsku do produkcji armat. Od roku 1723 zamek stał się siedzibą władz administracyjnych, Nowej Marchii i Królewskiej Kamery Wojennej i Dominialnej. W roku 1730 rozebrano ganek łączący zamek z kościołem. Zamkowe mury otynkowano niszcząc przy okazji renesansowe dekoracje sgraffitowe. W tym czasie zamkowe piwnice wykorzystywano jako więzienie. Na początku XVIII wieku w kostrzyńskim lochu przebywał neapolitański hrabia i alchemik Dominik Emanuel Caetano di Rugiero. Zajmował się on „produkcją” złota, co w owym czasie było chyba głównym zajęciem alchemików, jednak za brak efektów i niespełnienie obietnicy zapełnienia skarbca, został skazany na karę śmierci. Niemniej sławnym więźniem był przetrzymywany w roku 1730 późniejszy król Fryderyk II. Został uwięziony przez własnego ojca za próbę ucieczki z Prus do Anglii.
Kolejne zniszczenia zamku w Kostrzynie przyniosła wojna siedmioletnia. Szczególnie niszczycielski okazał się ostrzał artyleryjski miasta przez wojska rosyjskie w roku 1758. Przeprowadzona w roku 1770 odbudowa pozbawiła zamek renesansowego wyglądu. Zachowała się jedynie część portali i obramień okien. Zasypane zostały zamkowe fosy, nie odbudowano zniszczonych przez Rosjan dwóch wież przy skrzydle wjazdowym. Zamek zaadaptowano na archiwum i mieszkania dla urzędników. Wojny napoleońskie, podczas których w zamku funkcjonował szpital, a później koszary oraz kolejne XIX-wieczne przebudowy, nadały zamkowi wygląd znany z przedwojennych zdjęć. Widać na nich monumentalną czworokątna bryłę z charakterystyczną wieżą.
Najtragiczniejsze dla miasta i zamku okazały się wydarzenia z roku 1945. Zmasowane bombardowania tej ostatniej stojącej armii czerwonej w drodze na Berlin twierdzy, doprowadziły do całkowitego zburzenia starówki mającej siedem wieków historii. Masywne mury zamku, które przetrwały wojenną zawieruchę były silnie popękane i groziły zawaleniem. Niestety zamiast prac zabezpieczających władze w roku 1969 podjęły decyzję o wysadzeniu w powietrze pozostałości zamku. Z dawnej świetności zachowały się jedynie fundamenty.
Spacer po kostrzyńskiej starówce sprawia przygnębiające wrażenie. Nazwanie tego miejsca „polskimi Pompejami” wydaje się całkowicie zasadne. Wszędzie wokół porośnięte krzakami ruiny domów, zburzonych do wysokości parteru z prowadzącymi do nikąd schodami. W lepszym stanie zachowały się tylko fortyfikacje forteczne z bastionami i bramami. Mimo ambitnych planów władz miasta, które przewidywały rekonstrukcję Starego Miasta w tym zamku, dotychczas udało się zabezpieczyć i odnowić jedynie bastion Filip oraz odtworzyć historyczną siatkę ulic.
