Zamek w Jaworze
Już w VIII wieku jak głosi legenda na miejscu późniejszego zamku legendarny Jawor zbudował gród. W czasie tworzenia się państwa polskiego Mieszko I włączył gród będący ośrodkiem administracyjnym plemiona Trzebowian w jego granice. W wieku XI trwała rozbudowa grodu i budowa podgrodzia a w wieku XII zaczęto wznosić zamek kasztelański w stylu romańskim. Dziedziniec domniemanego romańskiego zamku zbliżony kształtem do trójkąta otoczony był palisadą i odnogą Nysy Szalonej od pd-zach oraz fosą od pł-wsch. Główną częścią zamku w której mieszkał i sprawował urząd kasztelan był budynek zachodni zbudowany na planie prostokąta o wymiarach 20×10 m. Budowla przypuszczalnie składała się z dwóch kondygnacji i została wzniesiona z kamienia różnego rodzaju i kształtu. Elewacja zachodnia o grubości 2,5 m wyposażona w zwężające się na zewnątrz otwory okienne pełniła funkcje muru obronnego. Zamek posiadał prawdopodobnie drugi budynek od strony południowej. Pełnił on funkcję gospodarczą a na piętrze mogły znajdować się izby dla służby i wojska. Wjazd na teren kasztelu był zlokalizowany od strony podgrodzia. Pierwsza wzmianka o kasztelanie jaworskim pochodzi z 1224 r.
Pierwotny zamek został prawdopodobnie zniszczony przez Mongołów wracających spod Legnicy w 1241 r. Rozpoczęta wkrótce odbudowa zamku z inicjatywy księcia Henryka V syna Bolesława Rogatki związana była z planowanym utworzeniem z części dzielnicy legnickiej Księstwa Jaworskiego. Po roku 1278 prace kontynuowano były przez księcia Bolka I który włączył zamek w system obronny miasta. Niestety nie jest dokładnie znany wygląd gotyckiego zamku z powodu jego późniejszych licznych przebudów. Od 1273-1392 był siedziba dworu książąt jaworskich lub ich namiestników.
Po śmierci księżnej Agnieszki w 1392 r. Jawor stał się siedzibą gubernatorów nowo powstałej prowincji czeskiej utworzonej z księstw jaworskiego i świdnickiego. Na początku XV wieku na polecenie króla czeskiego Wacława IV nastąpiła przebudowa zamku. Nadbudowano dodatkowe piętro w skrzydle południowym rozbudowano skrzydło wschodnie oraz zrekonstruowano budynek bramny. W latach 1510-38 w związku z coraz powszechniejszym stosowaniem broni palnej zmodernizowano system obronny jaworskiego zamku. Na przedłużeniu zachodniego skrzydła wzniesiono basteję. Była to dwupiętrowa baszta na planie podkowy z otworami do broni palnej na każdej kondygnacji.
W roku 1568 przystąpiono do przebudowy gotyckiej warowni w renesansową rezydencję. Wzniesiono wieżę w narożniku pd-zach która zamknęła wewnętrzny dziedziniec oraz nadbudowano drugie piętro w skrzydle zachodnim. Powiększono również skrzydło wschodnie które zyskało wówczas renesansową elewację od strony dziedzińca. Po tej przebudowie zamek stanowił zwartą dwupiętrową budowlę.
Podczas wojny trzydziestoletniej Jawor został opanowany przez Szwedów. 25 lipca 1648 miasto i zamek zostały zdobyte przez wojska cesarskie pod dowództwem pułkownika Villaniego. W wyniku ostrzału artyleryjskiego oraz wznieconego pożaru zamek został poważnie uszkodzony. Od roku 1656-65 trwał jego remont którego inicjatorem był naczelnik prowincji hrabia Otto von Nostitz. Zwieńczeniem odbudowy było zawieszenie na zamkowej wieży dzwonu który zachował się do dzisiaj. W 1673 południowe skrzydło otrzymało manierystyczny portal a w 1705 r. ponownie odnowiono zamkową wieżę którą wyposażono w zegary.
W wyniku tzw. wojen śląskich w latach 1740-45 Austria utraciła Śląsk na rzecz Prus. Kompetencje naczelnika prowincji jaworsko-świdnickiej przejął urząd dóbr królewskich w Głogowie. W następstwie tej zmiany ukazało się w 1746 rozporządzenie króla pruskiego Fryderyka II o potrzebie przystosowania zamku w Jaworze do pełnienia funkcji zakładu dla umysłowo chorych i więzienia. Wkrótce po tym rozpoczęły się zakrojone na szeroką skalę prace adaptacyjne. Dotyczyły one nie tylko wnętrz zamkowych które uległy poważnym zmianom ale także rozmiarów budowli i utworzenia nowego układu komunikacyjnego w celu izolacji więźniów. Istniejący budynek bramny rozbudowano dodając trzecie piętro oraz dodano do niego parterową przybudówkę z reprezentacyjną bramą. Na wewnętrzny dziedziniec wchodziło się przez dwie bramy i długą sień bramną. Skrzydło zachodnie nadbudowano o kolejne piętro.
W roku 1821 zamknięto zakład dla psychicznie chorych i od roku 1888 aż do 1955 zamek pełnił rolę zakładu karnego dla kobiet. W połowie XIX wieku gruntownie przebudowano skrzydło południowe. Wzniesiony budynek z celami więziennymi zamknął ostatecznie dziedziniec ciągłą trzypiętrową zabudową. Wtedy tez zaczęto stawianie dobudówek do bocznych elewacji które kontynuowano do początku XX wieku.
Obecnie zamek użytkowany jest przez wiele instytucji i czeka na gruntowne badania archeologiczne i architektoniczne. Ich przeprowadzenie doprowadzi być może do odkrycia najstarszych założeń zamku i lepszego poznania jego historii.
