Zamek w Gołańczy
Nad jeziorem Smolar na wschód od miasta zachowały się pozostałości rycerskiego zamku. Został wzniesiony w drugiej połowie XIV wieku jako siedziba możnego rodu Pałuków. Głównym obiektem niewielkiego zamku była umieszczona centralnie ceglana wieża mieszkalna zbudowana na kamiennych fundamentach na planie prostokąta o wymiarach 17×11 m. Był to jednokondygnacyjny budynek wsparty w narożnikach skarpami. Wieżę zwieńczały drewniane hurdycje. Wejście do jej wnętrza znajdowało się od północy w specjalnie wykonanej wnęce. Zabezpieczone było potężną okutą drewnianą bramą. Dodatkowym elementem obronnym był otwór w szczycie wnęki który umożliwiał ostrzał napastników próbujących sforsować bramę. Wieżę otaczała drewniana palisada wzniesiona na niewysokim ziemnym wale. Położenie nad brzegiem jeziora umożliwiało otoczenie całego założenia obronnego fosą zasilaną jego wodami.
W połowie XV wieku Gołańcz stał się własnością Grudzińskich którzy rozbudowali zamek znacznie zwiększając jego walory obronne. Wieża mieszkalna została nadbudowana o dwie kondygnacje i nadal była zwieńczona przez hurdycje. Ziemne wały zastąpiono ceglanym murem. W jego płn-zach narożniku zbudowano cylindryczną wieżę. Wjazd na zamkowy dziedziniec prowadził przez czworoboczną wieżę bramną usytuowaną w zachodnim odcinku muru. Prawdopodobnie wzniesiono także drewniane zabudowania gospodarcze lecz obecnie trudno ustalić ich ilość i położenie.
Na początku XVII wieku zamek przeszedł w ręce rodu Smoguleckich. Pomimo że nie był on żadną potężną twierdzą został zaatakowany przez wojska szwedzkie w roku 1656. Regularne oddziały wojska wsparte artylerią nie miały żadnych problemów z pokonaniem broniącej zamku nielicznej załogi. Gołańcz podzielił losy innych polskich zamków które uległy zniszczeniu podczas „potopu”. Było to wynikiem świadomej polityki Szwedów którzy dążyli do maksymalnego wyniszczenia wszelkich obiektów militarnych na zajmowanych w Polsce terenach. Pomimo znacznych zniszczeń między innymi całkowicie zburzona została wieża bramna już w roku 1660 przystąpiono do odbudowy. Wzniesiono nową bramę jednak nadanie jej barokowego kształtu uczyniło z niej bardziej element ozdobny niż militarny. W następnych latach zamek często przechodził z rak do rąk i był w posiadaniu wielu rodów miedzy innymi Flemmingów, Przebendowskich, Mielczyńskich. Przeprowadzane przez kolejnych właścicieli przebudowy pozbawiły zamek elementów obronnych czyniąc z niego magnacką rezydencję. Główna wieża stała się zwykłym domem mieszalnym przykrytym czterospadowym dachem a otaczający ją mur obronny stał się zwykłym ogrodzeniem.
W połowie XIX wieku należący do rodziny Czarneckich zamek został ostatecznie opuszczony. Z dawnej rycerskiej siedziby zachowała się wieża mieszkalna oraz fragmenty muru obwodowego. Zobaczyć możemy również ruiny barokowej bramy oraz narożnej cylindrycznej baszty. Choć tablice informują że obiekt jest własnością prywatną sprawia wrażenie mocno zaniedbanego. Zdewastowane wnętrza potężnej wieży mogłyby być ciekawie zagospodarowane czemu sprzyja malownicze położenie nad brzegiem jeziora będące dodatkowym atutem.
