Zamek w Działdowie
Teren, na którym później powstało Działdowo położony był na pograniczu mazowiecko-pruskim i we wczesnym średniowieczu, należał do książąt mazowieckich. W XIII wieku ziemia ta została nabyta przez biskupa chełmińskiego. Pod koniec stulecia odkupił ją Zakon Krzyżacki i szybko docenił jej strategiczne położenie. Prawdopodobnie już około 1306 roku zakonnicy rozpoczęli budowę pierwszej umocnionej strażnicy. Jak dotąd nie udało się jednoznacznie ustalić jej dokładnej lokalizacji.
Około roku 1340 Krzyżacy przystąpili do budowy murowanego zamku. Miało to zapewne związek z wytyczeniem nowej granicy pomiędzy państwem zakonnym, a Mazowszem w roku 1343. Warownia została wzniesiona na niewielkim, morenowym, sztucznie uformowanym wzgórzu. Otaczały go podmokłe łąki, a od południa spiętrzone wody rzeki Działdówki.
Zamek w Działdowie powstał na planie kwadratu o boku 46m. Główny budynek stanął wzdłuż muru płd-wsch. Miał plan wydłużonego prostokąta o wymiarach 46x12m. Wzniesiony został z cegły na fundamencie z kamienia narzutowego. Był dwukondygnacyjny, podpiwniczony, nakryty dwuspadowym dachem Na parterze mieściły się pomieszczenia gospodarcze między innymi kuchnia z wielkim okapem. Pierwsze piętro miało charakter reprezentacyjny. Znajdowały się tu zapewne refektarz oraz kaplica pod wezwaniem św. Katarzyny. Komunikację zapewniał dostawiony od strony dziedzińca drewniany krużganek. Wjazd do zamku prowadził od zachodu przez most, wsparty na ceglanych filarach, przerzucony na dziewięciometrową fosą. Obok bramy w narożniku zach. znajdowała się wieża na planie kwadratu o boku 14m wysunięta przed lico muru.
Początkowo zamek w Działdowie był siedzibą prokuratora i podlegał komturowi w Ostródzie. W roku 1376 miasto i budowany zamek zostały zniszczone przez najazd litewskiego księcia Kiejstuta. Prawdopodobnie po tym wydarzeniu postanowiono rozbudować i umocnić graniczną warownię. Zapewne z powodu powiększenia załogi wzniesiono wzdłuż muru płd-zach wąski budynek. W roku 1383 zamek podniesiono do rangi siedziby wójta, co spowodowało jego dalszą rozbudowę.
Przy murze płn-wsch powstało kolejne skrzydło o charakterze gospodarczo-mieszkalnym. Północny narożnik założenia został wzmocniony przez ustawioną skośnie ceglaną basztę. Od strony wjazdu wzniesiono drugi mur, dzięki czemu powstał 5 metrowej szerokości parchan. Główne południowe skrzydło zostało nadbudowane. Najwyższa kondygnacja, jak w większości krzyżackich zamków, posiadała strzelnice i jednocześnie służyła jako spichlerz. Pomieszczenia pierwszego piętra otrzymały nowe gwieździste sklepienia. W płn narożniku kaplicy umieszczono wąskie schody, ukryte w grubości muru, prowadzące na poddasze. Elewacje budynku zostały ozdobione dekoracją zendrówkową, a jego krótsze boki zwieńczono trójkątnymi szczytami ze sterczynami i pięcioma ostrołukowymi blendami. Dziedziniec zamkowy został wybrukowany. Od strony płd-zach na styku z miastem znajdowało się przedzamcze o typowo gospodarczym charakterze. Posiadało własne umocnienia w postaci muru i wieży w narożniku północnym.
W czasie wielkiej wojny pomiędzy Zakonem i Polską, w roku 1410 maszerujące na Malbork wojska polsko-litewskie zajęły w lipcu zamek w Działdowie bez walki. Obsadzony załogą księcia mazowieckiego Ziemowita już we wrześniu został podstępem odzyskany przez Krzyżaków. Dowodzący akcją pruski rycerz Piotr ze Sławkowa, wziął do niewoli całą załogę i krwawo rozprawił się z przeciwnikami Zakonu. Utopiono miejscowego proboszcza i wielu innych sprzyjających Polsce. Podczas wojny trzynastoletniej zamek w roku 1454 zajęty został przez konfederatów Związku Pruskiego. Rok później pod Działdowo dotarły oddziały krzyżackie pod dowództwem komtura Ulryka von Isenhofen. Zajęły miasto i dnia 18 lutego 1455 przystąpiły do szturmowania zamku, jednak poniosły ogromne straty. Pomimo to dowodzący obroną Klauko z Wierzbowa poddał zamek, co ówcześni uznali za zdradę.
Po oraz ostatni działdowski zamek był miejscem działań zbrojnych podczas wojny polsko-krzyżackiej w latach 1519-20. Podczas zdobywania go przez Polaków w kwietniu 1520 roku został poważnie uszkodzony. Całkowicie zniszczone zostało przedzamcze i otaczające go umocnienia. Po sekularyzacji Zakonu w roku 1525 Działdowo znalazło się w Prusach Książęcych i stało się siedzibą książęcego starosty. Ze zniszczeń zamek został odbudowany w stylu renesansowym. Mimo, że obiekt zachował gotycki układ, przekształcono go w rezydencję tracąc swe militarne znaczenie.
Podczas wojen napoleońskich zamek został zdewastowany i szybko popadł w ruinę. W roku 1850 rozebrano skrzydła boczne oraz wieżę. Dzieło zniszczenia dopełnił pożar z roku 1868. W roku 1908 pozostałości zamku przejęło Pruskie Ministerstwo Rolnictwa i zaadaptowało je na spichlerz. Wykonano wówczas nowy dach i częściowo zabezpieczono mury. Po zakończeniu I wojny światowej Działdowo znalazło się w granicach Polski. W okresie międzywojennym obiekt był użytkowany przez gminę ewangelicką. W roku 1945 zamek został poważnie uszkodzony przez ostrzał artyleryjski. W latach 50-tych XX wieku przeprowadzono badania archeologiczne i architektoniczne przed zaadaptowaniem obiektu na cele kulturalne. W roku 1973 rozpoczęto rekonstrukcję zachowanego skrzydła zachodniego. W późniejszym czasie odtworzono skrzydło płd-zach nadając mu współczesną formę oraz nadbudowano wieżę przybramną. Sposób w jaki dokonano odbudowy u części historyków budzi poważne kontrowersje.
Z dawnej krzyżackiej warowni zachowały się : skrzydło zachodnie, mur obwodowy od strony zachodniej i północnej, baszta północna, fragment bramy i dolna partia wieży przybramnej. W głównym budynku zachowało się kilka pomieszczeń. W piwnicach sala z krzyżowym sklepieniem wspartym na masywnym czworokątnym filarze. Na parterze sala ze sklepieniem krzyżowo-żebrowym, wspartym na ośmiobocznym filarze granitowym. Natomiast na piętrze dwie komnaty sklepione gwieździście, dawny refektarz i kaplica. Do ciekawostek odnalezionych podczas prac archeologicznych należą studnia i kamienna cysterna na wodę. Studnia usytuowana była obok wejścia do domu głównego, miała średnicę 2,5m i ceglaną cembrowinę. Cysterna o wymiarach 2,5x6m znajdowała się ponad 1m poniżej poziomu dziedzińca pod skrzydłem płn-wsch.