Zamek w Czorsztynie
Na wysokiej górze na lewym brzegu Dunajca wznoszą się ruiny królewskiego zamku w Czorsztynie. Analiza najstarszych tekstów oraz prace archeologiczne prowadzone na zamkowej górze datują powstanie obronnego grodu na drugą połowę XIII wieku. Jego początki związane są z działalnością księżnej Kingi małżonki Bolesława Wstydliwego oraz zakonu klarysek ze Starego Sącza. Nazwa Czorsztyn wywodzi się prawdopodobnie od spolszczonego niemieckiego „Schorstein” lub „Schorrenstein” co znaczy tyle co ostro stercząca wystająca skała. Pierwsze wzmianki pisane o grodzie pochodzą z 1320 r. podając jednak nazwę Wronin co niektórzy historycy interpretują jako istnienie dwóch zamków położonych w niewielkiej odległości. Prowadzone w ostatnich czasach badania wykluczyły jednak taką możliwość. Zamek wzniesiony został na szlaku handlowym z Krakowa do Budy i stanowił zaporę dla postępów kolonizacji węgierskiej sięgającej prawego brzegu Dunajca. Usytuowana na zamku komora celna była początkowo własnością klarysek lecz w połowie XIV wieku wraz z całą Sądecczyzną weszła w skład domeny królewskiej. Czorsztyn wraz z okolicznymi wsiami utworzył starostwo niegrodowe.
Pierwotnie zamek w Czorsztynie stanowiła murowana wieża o średnicy 10m i grubości 3m oraz drewniany gród otoczony wałem drewniano-ziemnym. Za panowania Kazimierza Wielkiego nastąpiła rozbudowa zamku który stał się ważną strażnicą graniczą usytuowaną naprzeciwko węgierskiej Niedzicy. Obok wieży powstała brama a wał zastąpiono murem obwodowym dostosowanym do konfiguracji terenu. Wybudowano również jednopiętrowy budynek mieszkalny. W następnej fazie rozbudowy najbardziej dostępną płn-wsch część zamku zyskała dodatkową ochronę w postaci muru zapadnię przed zamkiem średnim oraz dwukondygnacyjny budynek bramny. W tym okresie Czorsztyn często gościł koronowane głowy. Tu zatrzymywał się król Kazimierz Wielki oraz Ludwik Węgierski w czasie swych licznych podróży na Węgry. To czorsztyński zamek w 1384 r. witał córkę Ludwika Jadwigę przyszłą królową Polski.
Za panowania króla Władysława Jagiełły Czorsztyn został starostwem zastawnym. Pierwszym starostą zastawnym był Abraham Goszyc który udzielił pożyczki pieniężnej Jagielle. Na początku XV wieku starosta przasnycki Jan Baranowski za zgodą królewską przystąpił do rozbudowy zamku. Na zamku średnim wzniesiono drugie zachodnie skrzydło mieszkalne o dwóch kondygnacjach. Natomiast budynek mieszkalny na zamku górnym został nadbudowany o jedną kondygnację oraz zwieńczony attyką. Przed podwyższonym murem tarczowym zamku średniego stanęła kamienno-ceglana wieża o ścianach 2m grubości. W XVI wieku zbudowano zamek dolny otoczony kamiennym murem z bramą na odcinku pn. Na jego terenie powstała studnia bowiem dotychczas co stanowi pewną ciekawostkę Czorsztyn posiadał jedynie cysternę na zamku górnym. Na przełomie lat 1616/17 na zamku średnim zburzono okrągłą wieżę którą w funkcji obronnej zastąpiła pięcioboczna baszta wybudowana w narożniku drugiej linii obronnej.
W roku 1651 Czorsztyn został zajęty przez zbuntowanych chłopów pod wodza Kostki Napierskiego. Ten emisariusz Bohdana Chmielnickiego wykorzystał moment że zamek był bez załogi a okoliczna szlachta brała udział w pospolitym ruszeniu. Bunt został jednak szybko stłumiony przez oddziały biskupa krakowskiego Piotra Gemickiego. Podczas szturmu na zamek przekonano się o sile wieży wzniesionej przez Jana Baranowskiego która oparła się atakom wojsk biskupa. Zamek został poddany po pertraktacjach a wydany przez buntowników Napierski został ujęty. Osądzony za zdradę i bunt zginął nawleczony na pal. W czasie oblężenia zamek uległ znacznym zniszczeniom. Mimo to w 1655 schronił się w nim król Jan Kazimierz uchodząc przed Szwedami. Musiał mieć zaufanie do jego siły skoro sam wyjechał na Śląsk a w zamku pozostawił skarb koronny i klejnoty.
Następujące potem zmiany polityczne i gospodarcze powodują powolny upadek Czorsztyna który przestaje być przydatny w systemie obronnym państwa. W 1770r. Austriacy przed rozbiorem Polski odrywają ziemię nowotarską i sądecką. Pozostawiają jednak zamek w rękach rodu Potockich jako dożywotnie starostwo czorsztyńskie. W roku 1790 potężny pożar strawił dachy i od tego czasu zaczął popadać w ruinę. Po śmierci Ludwiki Potockiej starostwo przestało istnieć. W 1811r. dobra przejmuje rząd austriacki i wystawia na licytację. Rok później nabywa je łowczy przemyski Jan Maksymilian Drohojewski. Jego następcy na początku XX wieku podejmują pierwsze próby ratowania ruin zamku. W 1922r. wyrażają zgodę na objęcie góry zamkowej ścisłym rezerwatem. W roku 1945 majątek ulega parcelacji.
Do naszych czasów z górskiej fortecy pozostały jedynie malownicze postrzępione ruiny wzniesione z miejscowego kamienia przeglądające się w wodach utworzonego jeziora. Najważniejszą ich część stanowi masywna czworoboczna wieża i przylegające do niej mury dawnych pomieszczeń mieszkalnych. Z dolnego zamku rysują się jedynie trudno czytelne fragmenty. Po wybudowaniu tamy na Dunajcu i utworzeniu jeziora z zamku w Czorsztynie rozpościera się widok na zalew oraz położony po drugiej stronie zamek w Niedzicy.
