Zamek w Człuchowie
We wczesnym średniowieczu na jednym ze wzgórz otaczających dzisiejsze miasto funkcjonowało obronne grodzisko. Za czasów książąt gdańskich osada ta należała do kasztelani szczytnieńskiej. W roku 1308 Pomorze Gdańskie zostaje zajęte przez Krzyżaków. Cztery lata później Zakon kupili Człuchów za niewielką kwotę od synów Mikołaja z Ponieca. Krzyżacy uznali że położenie Człuchowa jest dużo korzystniejsze niż kasztelańskiego Szczytna i tu postanowili założyć siedzibę nowego komturstwa. Około roku 1325 przystąpiono do budowy murowanego zamku. Powstał na sztucznie podwyższonym przesmyku pomiędzy dwoma jeziorami na wschód od lokowanego w roku 1348 miasta. Prace przy budowie jednego z największych zamków Państwa Zakonnego trwały do roku 1367.
Zbudowany został z cegły na wysokim kamiennym fundamencie. Właściwy zamek zwany „Wysokim” założono na planie kwadratu o boku 47,5m. Posiadał cztery czterokondygnacyjne skrzydła otaczające wewnętrzny dziedziniec z krużgankami. W narożniku płn-zach usytuowano potężną ponad 40m wieżę osłaniająca wjazd. Piwnice i przyziemia budynków przeznaczone były na cele gospodarcze. Oprócz składów żywności i uzbrojenia ulokowane tu były kuchnia piekarnia browar. Na piętrze mieściły się pomieszczenia reprezentacyjne i mieszkalne. W skrzydle zachodnim znajdował sie wielki refektarz. We wschodnim kapitularz i dormitorium a w północnym kaplica i mieszkanie komtura umieszczone nad przejazdem bramnym. Ze skrzydła południowego prowadził ganek do stojącego w wodach jeziora gdaniska czyli wieży latrynowej. Zamek otaczał zewnętrzny mur tworzący międzymurze. Usytuowany od zachodu wjazd prowadził przez szyję bramną i zwodzony most na niewielkie przedbramie. Na niewielkiej powierzchni w kształcie trapezu otoczonej murem obronnym mieściły się wartownię.
Zamek „Wysoki” od zachodu północy i wschodu otaczały ufortyfikowane i oddzielone fosami podzamcza. Aby dostać się do zamku trzeba było przejechać przez dwa z nich. Najpierw przez zachodnie gdzie mieściły się spichlerze stajnie i zbrojownia. Następnie północne gdzie ulokowano mieszkania dla służby. Oba otoczone były murami z wieżami i basztami. Największe pełniące rolę gospodarczego zaplecza było podzamcze wschodnie. Zajmowało obszar o wymiarach 100x150m. Je także otaczał mur wzmocniony czterema basztami. Prowadziła z niego furta do łaźni nad jeziorem.
W XV wieku Polacy dwukrotnie próbowali oblegać zamek w Człuchowie. Pierwszy raz podczas tzw. wojny głodowej w roku 1414, powtórnie w roku 1433 posiłkując się oddziałami husytów. Obie próby zakończyły się jednak niepowodzeniem. Na początku wojny trzynastoletniej w roku 1454 człuchowski komtur Jan Rabe poddał zamek wojskom miasta Gdańska. Mimo późniejszych prób odbicia warowni przez Krzyżaków Człuchów pozostał w polskich rękach stając się siedzibą starostwa i przez prawie dwa wieki strzegąc granic Rzeczpospolitej. W tym czasie niejednokrotnie próbowano zdobyć człuchowską warownię. Jednak nie udało się to ani w wieku XVI ani na początku wieku XVII kiedy to Człuchów był kilka razy atakowany przez Szwedów. Dopiero podczas „potopu” w roku 1655 Szwedzi mimo iż zamek posiadał osłonę w postaci ziemnych szańców i bastionów zdołali go opanować. Wykorzystali zamarzniętą taflę jeziora i podeszli pod jego mury ze wszystkich stron.
Zniszczony po „potopie” zamek zaczął tracić na znaczeniu. Po I rozbiorze Polski w roku 1772 Człuchów znalazł się w królestwie pruskim. Sztuczne obniżenie poziomu wody jeziora o prawie 4m pozbawiło zamek naturalnych walorów obronnych. W roku 1793 miasto Człuchów strawił potężny pożar. Mieszkańcy uzyskali zgodę króla Fryderyka Wilhelma II na wykorzystanie zamkowej cegły do odbudowy zniszczonych domów. W przeciągu kilkunastu lat zdołano rozebrać praktycznie cały zamek. Dopiero w roku 1811 po ukazaniu sie rozporządzenia rejencji o ochronie ruin zamku zaprzestano rozbiórki. W latach 1826-28 na fundamentach skrzydła północnego postawiono neogotycki kościół ewangelicki. W roku 1844 o kilka metrów obniżono wieżę główną i zwieńczono ją neogotyckim krenelażem.
Obecnie teren jednego z największych krzyżackich zamków jest udostępniony jak tzw. trwała ruina. Zachowały się jedynie kamienne mury przyziemia, piwnice i wieża główna oraz fragmenty kamiennych murów otaczających podzamcza. Trwające kilku lat badania archeologiczne pomogły poznać lepiej jego historię. Udało się między innymi odsłonić średniowieczny bruk w przejeździe bramnym koło wieży odkryć pozostałości trzech bram prowadzących do zamku, ruiny budynku bramnego, składowisko XV-wiecznych kul armatnich i gotyckiej cegły – tzw. kształtek. Po zakończonych w połowie 2015 roku pracach obiekt w całości udostępniony jest turystom. Ciekawie wyeksponowano odkryte na dziedzińcu pozostałości zniszczonych zamkowych skrzydeł. Sporą atrakcją jest wieża główna z której podziwiać można okolicę. Umieszczona w wieży winda wywołała jednak u mnie sporą konsternację i z niej nie skorzystałem. Rozumiem, że ma ona ułatwiać zwiedzanie zamku osobom które nie są w stanie pokonać tyle schodów ale osobiście nie potrafię się przekonać do takiego rozwiązania. Ja na szczyt wspinałem się po zachowanych w grubości muru oryginalnych schodach.
