Zamek w Czersku
Czersk jeden z najświetniejszych grodów Księstwa Mazowieckiego usadowiony na cyplu wysokiej skarpy wznoszącej się nad doliną Wisły, powstał w miejscu zamieszkiwanym od bardzo dawna. Badania archeologiczne prowadzone na wzgórzu zamkowym doprowadziły do odkrycia cmentarzyska , tzw. kultury grobów kloszowych sprzed dwóch tysięcy lat. Według przekazów już na przełomie XI-XII wieku istniał tu silny obronny gród kasztelański, ważny z powodu częstych najazdów litewskich.
Na początku XIII wieku książęta mazowieccy poczęli wyróżniać Czersk spośród innych grodów południowego Mazowsza i w połowie wieku stał się jego najważniejszym ośrodkiem politycznym i kościelnym. Przed 1252 r. przeniesiono tu z pobliskiego Grójca siedzibę archidiakonatu, który stanowił najwyższą władzę kościelną dla południowego Mazowsza. Wtedy też kaplica grodowa w Czersku uzyskała prawa kolegiaty, miasto stało się siedzibą kasztelana zaś następnie aż do czasu włączenia do Korony stolicą udzielnego Księstwa Czerskiego. Pod koniec wieku XIV książę Janusz I zaczął wznosić potężny zamek murowany ukończony na początku następnego stulecia. Jego kształt, linia obwarowań zbudowana została na planie podkowy, a wysokie mury bronione były przez trzy najeżone blankami i strzelnicami baszty. Zamek był wyraźnie militarną budowlą. Wewnątrz murów na trójkątnym dziedzińcu mieścił się kiedyś dom mieszkalny oraz murowany kościół zamkowy pod wezwaniem św. Piotra pochodzący prawdopodobnie z XII wieku. Czersk aż do XV wieku był ulubionym miejscem pobytu książąt mazowieckich. Przeniesienie na początku wieku XV dworu oraz kapituły do Warszawy przesądziło losy zamku. Przyczynić do tego mogła się również Wisła której koryto odsuwając się od grodu pozbawiło go naturalnych warunków obronnych. Po przyłączeniu po roku 1526 do Korony zamek stał się własnością królewską.
Po śmierci Zygmunta Starego zamek znów gościł koronowaną głowę. Królowa Bona otrzymała Czersk jako odprawę wdowią i po roku 1547 często w nim przebywała. Po wyjeździe Bony z Polski rozpoczął się powolny upadek zamku. Już w czasie lustracji w roku 1567 stwierdzono, że zamek „bardzo wielkiej oprawy potrzebuje”. Decydujące ciosy przyszły w wieku XVII. W czasie „potopu” szwedzkiego część dywizji szwedzkiej rozbitej przez Czarneckiego 7 IV 1656 w bitwie pod Warką schroniła się na zamku czerskim. Po trzech dniach pobytu Szwedzi spalili miasto i wysadzili wewnętrzne zabudowania warowni. Kolejne zniszczenia spowodował pobyt oddziałów kozackich i wojsk węgierskich Rakoczego w latach 1656-1668. W sto lat później zamek restaurowany był przez marszałka Franciszka Bielińskiego. Zastąpił on dawny most drewniany murowanym z cegły na dwóch arkadach. Po jego śmierci kilkuletnie prace prowadzone z jego inicjatywy poszły na marne. Do dalszej dewastacji przyczyniają się Prusacy niszcząc część murów i dom mieszkalny. Pod koniec XIX wieku okoliczni mieszkańcy wywożą cegłę z zamku na własne potrzeby nawet nawa kościoła została częściowo z nich zbudowana. W roku 1904 ruiny przeszły w ręce Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości i zaczęto prowadzić prace konserwatorskie. Jednak I wojna światowa i prowadzone tu walki znów niszczą ruinę. Po odzyskaniu niepodległości wznowiono prace zabezpieczające oraz zrekonstruowano wieżę wjazdową. Kolejna wojna znów przynosi zniszczenia lecz po jej zakończeniu powtórnie wznawiane są prace archeologiczne i konserwatorskie.
Mimo tych licznych klęsk ruiny zamku w Czersku nadal wznoszą się nad starym korytem Wisły. Na teren zamku dostajemy się poprzez murowany most wzniesiony w czasie prób restaurowania ruin przez F.Bielińskiego. Do naszych czasów dotrwały znaczne partie murów kurtynowych oraz trzy wieże. Najlepiej zachowaną i niewątpliwie najładniejszą z pośród baszt jest czworoboczna gotycka baszta bramna. O jej gotyckim charakterze świadczą nie otynkowane ściany i ornamentyka z ciemnych cegieł tzw. zendrówek. W wieży znajdowała się brama wjazdowa i furta dla pieszych obie zamykane osobnymi mostami zwodzonymi. Na pierwszym piętrze znajdowało się pomieszczenie straży. Na drugim najładniejsza w zamku izba mieszkalna burgrabiego zarządzającego zamkiem. Kolejne dwa piętra służyły wyłącznie celom obronnym. W średniowieczu wieża była przykryta wysokim drewnianym dachem a na jej szczycie znajdowała się hurdycja. Obecnie pomieszczenia baszty wykorzystywane są na okolicznościowe wystawy. Wieża wschodnia o cylindrycznym kształcie służyła jako więzienie. Na jej wierzchołek wiodą kamienne kręte schody. Wejście do niej znajduje się na wysokości murów obwodowych skąd przez otwór w podłodze spuszczano więźniów do głębokiego na 10 m. lochu. W lochu tym Konrad Mazowiecki więził księcia wrocławskiego Henryka Brodatego z którym prowadził wojnę o dzielnicę senioralną. Dopiero osobista interwencja żony Henryka , księżnej Jadwigi późniejszej świętej doprowadziła do jego uwolnienia. Trzecia z baszt zachodnia, również cylindryczna dawniej służyła jako zbrojownia. Wejście do niej umieszczone było na wysokości biegnącego wzdłuż murów ganku straży obecne prowadzące do niej z dziedzińca wykuto znacznie później. O obronności Czerska świadczą zachowane mury, które pierwotnie miały 7-8 m. wysokości. Ich fundamenty mają około 5-5,5 m. a grubość ich wynosi 180-185 cm.
