Zamek w Bytowie
Pierwsza wzmianka o „castrum” w Bytowie pochodzi z roku 1329. Prawdopodobnie był to drewniano-ziemny gród zlokalizowany nie w miejscu późniejszego zamku, lecz około 500m. na zachód, na wzgórzu w rozwidleniu rzek Bytowej i Borui. Początkowo ziemia bytowska należała do książąt pomorskich, jednak w 1309 znalazła się wraz z ziemią sławieńską, słupską i darłowską we władaniu margrabiów brandenburskich. Uwikłanie się margrabiego Waldemara w liczne wojny umożliwiło książętom wołogoskim Warcisławowi IV i Bogusławowi IV odzyskanie w roku 1317 utraconych ziem. Książę Warcisław IV dnia 7 XII 1321 nadał w lenno ziemię bytowską swemu marszałkowi Henningowi Behrowi. Osiem lat później synowie marszałka sprzedali Bytów Zakonowi Krzyżackiemu za sumę 800 grzywien srebra. Jednocześnie Krzyżacy od wdowy po Warcisławie IV wzięli w zastaw na 12 lat ziemie sławieńską, słupską i darłowską. Na nowych terenach powstała komturia z siedzibą w Słupsku, której podlegał Bytów. Po wykupieniu przez książąt pomorskich zastawionych ziem, w roku 1342 Bytów na krótko stał się siedzibą komtura. Znane są dwa nazwiska komturów: Ludolf Hake, który w roku 1346 lokował miasto Bytów na prawie chełmińskim oraz Mikołaj von Frantzen. Po roku 1354 nastąpiła reorganizacja administracyjna i od tego momentu w Bytowie urzędowali prokuratorzy zakonni.
W roku 1396 Krzyżacy przystąpili do budowy nowego zamku w Bytowie. Ulokowany został w sąsiedztwie miasta na płn-zach części morenowego cypla. Miejsce miało bardzo dobre naturalne walory obronne. Górujące nad okolicą wzgórze posiadało strome zbocza i otoczone było podmokłymi nadrzecznymi łąkami. Jedynie wschodnie zbocze było łagodniejsze i tędy poprowadzono wjazd na zamek. Zbudowany pod koniec XIV wieku bytowski zamek odbiegał od typowego dla krzyżaków zamku konwentualnego. Podczas jego budowy uwzględniono coraz powszechniejsze użycie broni palnej.
Zamek w Bytowie powstał na planie prostokąta o wymiarach 70x49m. Budowę rozpoczęto od wzniesienia murów obwodowych z nieobrobionych kamieni polnych. Ich grubość na poziomie fundamentu miała 3m, a wysokość przekraczała 10m. Wzdłuż murów biegł ceglany chodnik dla straży z drewnianym daszkiem pokrytym dachówką. Co 1,5m posiadał otwory strzelnicze rozszerzone w stronę dziedzińca, co ułatwiało obrońcom strzelanie w kierunku ewentualnych napastników. Narożniki muru wzmocniono trzema basztami cylindrycznymi i jedną czworoboczną wysuniętymi przed jego lico. W kurtynie wschodniej usytuowano czworoboczną wieżę bramną o wymiarach 9×7,5m. Większą częścią swego obwodu wchodziła ona na dziedziniec. Nad przejazdem posiadała zapewne kilka kondygnacji, do których prowadziły ukryte w grubości muru schody. Bramę poprzedzał most zwodzony przerzucony nad suchą fosą oraz niewielka brama zewnętrzna.
Głównym budynkiem zamku był dom zakonny wzniesiony na planie prostokąta o wymiarach 36x11m. Dostawiony był do muru północnego i zajmował około 4/5 jego długości. Posiadał trzy kondygnacje i w całości był podpiwniczony. Piwnice posiadały sklepienia kolebkowe i były wykorzystywane głównie jako magazyny. W pomieszczeniach przyziemia znajdowała się piekarnia oraz izby mieszkalne dla knechtów. Na piętrze były najbardziej okazałe zamkowe pomieszczenia. W narożniku zachodnim umieszczono refektarz z okazałym krzyżowym sklepieniem. Obok była prywatna komnata prokuratora. W następnej sali, także zwieńczonej krzyżowym i sklepieniem ozdobionej barwnymi polichromiami, znajdowała się kaplica. Kolejne dwa pomieszczenia zajmowali rycerze zakonni. Pomieszczenia mieszkalne i refektarz posiadały wykusze latrynowe. Wejście do komnat prowadziło z drewnianego krużganka przez ozdobne portale. Nad piętrem mieszkalnym znajdowało się wysokie poddasze, które służyło jako magazyn zboża. Wzdłuż zewnętrznego muru biegł ganek dla straży z otworami strzelniczymi łączący dwie narożne baszty. Wejście na poddasze zapewniała spiralna klatka schodowa ulokowana w narożniku płd-zach. Budynek był nakryty dachem dwuspadowym.
Oprócz głównego domu zakonnego na dziedzińcu postawiono usytuowany przy murze zachodnim, jednopiętrowy murowany budynek na palnie kwadratu o boku 10m. Na parterze mieścił kuchnię z paleniskiem, na piętrze mieszkanie kucharza. Przed budynkiem znajdowała się zamkowa studnia. Cembrowina miała 2m średnicy natomiast jej głębokość obecnie jest nieznana. Prawdopodobnie wewnątrz murów znajdował się budynek wozowni, ale jego lokalizacja nie jest pewna. Zapewne znajdował się obok bramy i mógł służyć także jako stajnia i magazyn paszy. Zamkowy dziedziniec prócz przejazdu bramnego nie był brukowany i jego poziom był niższy niż obecnie.
Nowatorskim elementem obronnym zamku w Bytowie były w tamtych czasach jego baszty. Przystosowane zostały do użycia broni palnej, zarówno ręcznej w postaci hakownic jak i dział, co znacząco podnosiły możliwości obronne warowni. W narożniku płn-wsch znajdowała się baszta czworoboczna zwana Prochową wzniesiona na planie kwadratu o boku 10m. Była podpiwniczona i posiadała sześć kondygnacji. Jej głównym zadaniem było wzmocnienie obrony bramy wjazdowej. W narożniku płn-zach znajdowała się baszta Młyńska, także mająca sześć kondygnacji zbudowana na palnie koła o średnicy 10m. Poniżej poziomu dziedzińca miała sklepione pomieszczenie wykorzystywane jako więzienie. Pozostałe baszty płd-zach zwana Różaną oraz płd-wsch zwana Polną były siedmiokondygnacyjne. Dwie ich najniższe kondygnacje były ośmioboczne, pięć wyższych miało plan koła o średnicy 10m. Wszystkie baszty zwieńczone były ceramicznymi dachami, cylindryczne stożkowymi natomiast baszta czworoboczna czterospadowym. Na wysokości ganku dla straży baszty posiadały przejścia umożliwiające obrońcom przemieszczanie się wzdłuż całego obwodu murów. Poza murem zachodnim znajdowała się typowa dla krzyżackiego zamku wieża zwana Gdaniskiem. Pełniła ona rolę punktu obserwacyjnego, a także latryny. Prowadził do niej drewniany ganek wsparty na kilku słupach.
W roku 1410 po zwycięstwie pod Grunwaldem król Władysław Jagiełło przekazał Bytów w lenno księciu słupskiemu Bogusławowi VIII. Była to nagroda za udzielone wsparcie w wojnie z Krzyżakami. Jednak już na początku roku 1411 na mocy pokoju toruńskiego Zakon odzyskał zamek w Bytowie. W roku 1433 zamek oblegają husyci powodując spore zniszczenia. Po wybuchu wojny trzynastoletniej pomiędzy Polską i Zakonem Krzyżackim 19 lutego 1454 zamek bez walki zostaje zajęty przez odziały zaciężne miasta Gdańska. Potem przechodzi z rąk do rąk, aby ostatecznie w roku 1466 stać się własnością księcia pomorskiego Eryka II i siedzibą książęcego kasztelana. W posiadaniu Gryfitów Bytów pozostał do roku 1637.
Około roku 1500 książę Bogusław X rozpoczyna prace fortyfikacyjne wokół zamku. Powstają ziemne umocnienia z palisadą oraz bastiony dla dział. Wykopana zostaje druga fosa i rozbudowana brama wjazdowa do zamku. Kolejny książę Barnim IX w roku 1540 wznosi Dom Letni zlokalizowany prawdopodobnie w pobliżu zamkowej kuchni. W tym okresie bytowski zamek stał się drugą po Szczecinie siedzibą książąt pomorskich. Doprowadziło to latach 1560-70 do przebudowy obiektu mającej na celu przekształcenie gotyckiej warowni w renesansową rezydencję. Wyburzono drewniane zabudowania gospodarcze i Dom Letni. Wzdłuż całego muru południowego wzniesiono budynek na planie prostokąta 49×8,7m. z wysuniętym ryzalitem mieszczącym klatkę schodową. Nowe skrzydło miało cztery kondygnacje i wysoki strych wychodzący ponad koronę murów obronnych. Na parterze ulokowano zbrojownię i salę czeladną. Na wyższych kondygnacjach znajdowały się komnaty pary książęcej, pomieszczenia dla gości oraz sala rycerska. Drugi budynek zwany Kancelarią Książęcą powstał przy murze zachodnim na wprost bramy obok dawnej kuchni. Miał plan prostokąta o wymiarach 20x10m. Komunikację zapewniała klatka schodowa umieszczona w usytuowanym pośrodku ściany frontowej ryzalicie. Budynek posiadał trzy kondygnacje i wysoki strych. Na parterze znajdowały się stajnie natomiast na pierwszym i drugim piętrze pomieszczenia kancelarii oraz mieszkania książęcych urzędników.
W wieku XVII zamek traci znaczenie jako rezydencja książęca i staje się siedzibą książęcych wdów. W roku 1623 pomiędzy dawnym domem zakonnym, w którym urządzono browar i słodownię, a bramą stanął nowy budynek. Był to tzw. Dom Wdów i powstał na polecenie księcia Bogusława XIV. Zamieszkała w nim księżna Zofia wdowa po księciu Franciszku. Budynek miał plan prostokąta o wymiarach 18×10,5m. Posiadał trzy kondygnacje i wysoki strych. Nakryty był jak pozostałe budynki dwuspadowym dachem. Podczas wojny trzydziestoletniej w roku 1629 wojska cesarskie spaliły miasto i zdewastowały zamek. Obiekt szybko został odbudowany przez księżną Annę córkę Bogusława XIV, która jako wdowa zamieszkała w bytowskim zamku. W roku 1637 po bezpotomnej śmierci księcia Bogusława XIV na mocy układu z roku 1526 ziemia bytowska wróciła do Polski, a zamek stał się siedzibą starosty.
W czasie szwedzkiego „potopu” zamek w Bytowie został poważnie zniszczony. Szwedzi w roku 1656 wysadzili Basztę Prochową niszcząc przy okazji najstarszy gotycki dom zakonny oraz spalili pozostałe budynki. W roku 1657 ziemia bytowska staje się lennem elektora brandenburskiego Fryderyka Wilhelma I w zamian za sojuszu przeciwko Szwecji. Nowy właściciel przystąpił do odbudowy zamku. Wyremontowano jedynie Kancelarię i Dom Wdów przeznaczając je na mieszkania dla urzędników. Dawny dom książęcy przeznaczono na spichlerz i stajnie, a odgruzowany dom zakonny na stajnię i wozownię. W roku 1681 na południe od bramy wzniesiono nowy budynek na potrzeby sądu i urzędu podatkowego. Mimo tych prac stan zamkowych zabudowań był zły i obiekt powoli popadał w ruinę. Pod koniec XVII wieku dokonano częściowej rozbiórki gotyckiej partii zamku. Zlikwidowano w całości północny ganek dla straży oraz szczyty domu zakonnego. Dokonano także niwelacji ziemnych wałów i bastionów.
Wiek XVIII to czas kolejnych rozbiórek. W roku 1751 całkowicie rozebrano budynek Kancelarii, a w roku 1774 taki sam los spotkał wieżę bramną. Po I rozbiorze Polski w roku 1772 Bytów wraz z Pomorzem został włączony do Prus. Zamek stał się własnością państwa, ale nie poprawiło to jego sytuacji. W roku 1783 zawaliła się klatka domu zakonnego niszcząc ostatnie gotyckie sklepienia. Dziesięć lat później przedłużono Dom Wdów w kierunku północnych burząc przy okazji krużganek. W wieku XIX funkcjonowało na zamku więzienie co spowodowało kolejne przebudowy i zniszczenia.
Pierwsze prace konserwatorskie na zamku w Bytowie podjęto w roku 1930. Przystąpiono do odbudowy, w wyniku której zrekonstruowano od podstaw czworoboczną wieżę oraz przywrócono sklepienia i szczyty w domu głównym. Pracę przerwał wybuch wojny w roku 1939. Po zakończeniu II wojny światowej Bytów znalazł się w granicach Polski. Początkowo zamek był wykorzystywany jako magazyn i dopiero w latach 60-tych zapadła decyzja o dalszej odbudowie. Dom Książęcy zaadaptowano na hotel, Dom Wdów na bibliotekę, a w najstarszej części zamku urządzono muzeum. Prace konserwatorskie zostały ukończone w roku 1992.
Obecnie odbudowany zamek znowu góruje na miastem. Jego masywna bryła przypomina o dawnej świetności i czasach gdy strzegł rubieży krzyżackiego państwa. Mimo licznych przebudów i rekonstrukcji zachowało się sporo gotyckich fragmentów. Z czasów krzyżackich pochodzą wzniesione z kamienia mury obronne oraz dolne partie baszt i domu zakonnego. Zamek w Bytowie jako wzniesiony w ostatnim okresie rozwoju państwa zakonnego, stanowi ciekawy przykład nowej koncepcji obronnej tzw. systemu basztowego dostosowanego już do użycia broni palnej.
