Zamek w Budapeszcie
Położone w centrum Budapesztu wzgórze zamkowe jest jednym z najbardziej charakterystycznych miejsc nie tylko stolicy Węgier, ale i całego kraju. Pierwsza siedziba królewska powstała tu w latach 1247-65 w czasie panowania króla Beli IV. Ponieważ do naszych czasów nie zachował się żaden ślad tej budowli nie wiadomo jak ona wyglądała a nawet nie jest do końca jasne, w której części wzgórza się znajdowała. W latach 40-tych XIV wieku książę Sławonii Stefan najmłodszy brat króla Ludwika I buduje nowy niewielkich rozmiarów zamek. Podczas prac archeologicznych prowadzonych na wzgórzu udało się odnaleźć fundamenty tzw. Wieży Stefana będące najstarszym zachowanym elementem siedziby królów węgierskich.
W latach 80-tych XIV wieku następuje rozbudowa zamku w kierunku północnym. Wzniesione zostają dwa nowe budynki na planie prostokąta. Skrzydło wschodnie o wymiarach 12,5×57,5m ma charakter reprezentacyjny. Mieściło dwukondygnacyjną zamkową kaplicę pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny. Jej fundatorami byli król Ludwik Wielki i jego żona Elżbieta Łokietkówna. Drugie skrzydło zachodnie o wymiarach 15x60m miało funkcję mieszkalną. Świadczy o tym jego podział na sześć umieszczonych amfiladowo pomieszczeń. Komunikację zapewniał zewnętrzny ganek. Nowo powstały dziedziniec mający plan zbliżony do trapezu od północy zamknięty był murem kurtynowym z wysoką wieżą bramną. Od miasta zamek został oddzielony głęboką fosą.
Kolejna rozbudowa gotyckiego zamku w Budzie ma miejsce w latach 1410-19 z inicjatywy Zygmunta Luksemburskiego. Władca ten piastujący tytuły króla Węgier, Niemiec, Czech i Włoch oraz Świętego Cesarza Rzymskiego zadbał aby jego siedziba była jedną z najwspanialszych w Europie. Pomiędzy fosą a miastem powstał trzeci człon zamku o monumentalnych rozmiarach zwany Friss-palota. Najbardziej okazałe było skrzydło północne o wymiarach 25x70m. Trzykondygnacyjny budynek miał jednoprzestrzenne ogromne sale budzące zachwyt w swoich czasach. Dolna sala miała gwieździste sklepienie wsparte na ośmiu filarach. Górna sala zwana rycerską nie posiadała podpór a jej krzyżowo-żebrowe sklepienie pokrywały bogato rzeźbione drewniane panele. Splendoru budowli dodawały dodatkowo wysokie, sześciodzielne okna w prostokątnej oprawie oraz oprawione łukami i sterczynami okna maswerkowe. Zygmunt Luksemburski zadbał także o walory obronne zamku. Rozbudował i ufortyfikował część południową wzgórza. Od strony Dunaju powstał podwójny ciąg murów a zachodni kraniec nowego dziedzińca wzmocniono tzw. Zburzoną Wieżą. Jej podziemia służyły jako więzienie, w górnych ulokowano prawdopodobnie skarbiec.
Następny król Węgier Maciej Korwin częściowo przebudował zamek w stylu renesansowym. Było to możliwe dzięki włoskim artystom i rzemieślnikom, przybyłym do Budy po roku 1476 w ślad za królewską małżonką, Beatrycze Neapolitańską. Powstała wówczas wspaniała włoska loggia dodana do dziedzińca honorowego. Zamek zasłynął także z dwóch królewskich komnat, których sklepienia wykonano ze złota oraz z Biblioteki Korwińskiej posiadającej jeden z najbogatszych księgozbiorów w Europie doby odrodzenia. Pod koniec swego panowania Maciej Korwin rozpoczął we wschodniej części zamku budowę nowego okazałego pałacu w stylu renesansowym. Jednak z powodu przedwczesnej śmierci monarchy prace te nigdy nie zostały ukończone.
Dnia 29 sierpnia 1526 roku, wojska węgierskie dowodzone przez króla Ludwika Jagiellończyka zostały rozgromione przez armię osmańską pod dowództwem sułtana Sulejmana Wspaniałego w bitwie pod Mohaczem. Klęska Węgrów oraz śmierć króla spowodowały zajęcie kraju przez Turków. Po zdobyciu miasta opustoszały zamek w Budzie oddziały tureckie zajęły 11 września 1526 r. Całe co cenniejsze wyposażenie zostało rozgrabione w tym bezcenne zbiory biblioteki Korwina. Kolejne oblężenie Budy przez wojska osmańskie ma miejsce w roku 1529. Tym razem jednak zamek zostaje poważnie uszkodzony. Osadzony przez Turków na węgierskim tronie Jan Zápolya przystąpił do odbudowy zamku w Budzie. Na południowym krańcu wzgórza włoscy architekci wznieśli na planie koła tzw. Wielką Basteję. Jest to jednym z niewielu fragmentów starego zamku, który zachował się do czasów współczesnych. W roku 1541 dokonano podziału Węgier na trzy części. Środek kraju stał się częścią Imperium Osmańskiego na prawie 150 lat. Z Budy uczyniono stolicę ejaletu, czyli tureckiej prowincji. Wspaniały niegdyś zamek, siedziba królów popadał w ruinę. Stacjonujące w nim wojska tureckie wykorzystywały go jako koszary, magazyny i stajnie. Dbano i naprawiano jedynie elementy fortyfikacji zamkowego wzgórza, zupełnie nie dbając o pozostałe obiekty. Do zniszczeń przyczyniały się także podejmowane przez wojska chrześcijańskie próby odbicia Budy, które miały miejsce w latach 1542, 1598, 1603 i 1684.
Dopiero oblężenie Budy w roku 1686 zakończyło się odbiciem jej z rąk tureckich. Niestety w czasie walk miasto i zamek znalazły się pod intensywnym ostrzałem artyleryjskim. W wyniku bombardowania i spowodowanego nim pożarów zniszczeniu uległy wszystkie średniowieczne kamienice w mieście. Jeszcze gorszy los spotkał zamek. Jedna z wystrzelonych armatnich kul trafiła w turecki magazyn prochu znajdujący się w podziemiach Wieży Stefana. Eksplozja była tak potężna, że zabiła 1500 tureckich żołnierzy i zrównała z ziemią gotyckie zabudowania. Władający Węgrami Habsburgowie początkowo rozważali odbudowę zamku, jednak zaniechali tego pomysłu. Na początku XVIII wieku na polecenie cesarza Karola VI Habsburga przystąpiono do rozbiórki ruin. Zasypano fosy i zniwelowano teren tworząc tarasy pod przyszłą zabudowę. Dzięki temu pod ziemią znalazły się fragmenty gotyckich murów, które zachowały sie do naszych czasów. W roku 1715 przystąpiono do budowy nowej cesarskiej siedziby w stylu barokowym. Budynek na palnie czworokąta z wewnętrznym dziedzińcem spłonął w 1723r.
W roku 1748 hrabia Antal Grassalkovich, przewodniczący Izby Węgierskiej zorganizował ogólnonarodową zbiórkę na odbudowę zamkowego wzgórza. Powstał barokowy pałac w kształcie litery U. Konsekracja kaplicy św. Zygmunta w roku 1769 zakończyła budowę. Ponieważ cesarzowa Teresa bardzo rzadko bywała w Budzie, przekazała rezydencję zakonnicom loretankom z Sankt Pölten. Po wyprowadzce sióstr w 1777r. monarchini przekazała obiekt Uniwersytetowi z Nagyszombat. W 1783r. uczelnia przeniosła się do innego budynku zlokalizowanego w Peszcie, a zamek stał się siedzibą palatyna będącego namiestnikiem Habsburgów. Niestety kolejny pożar z roku 1810 strawił większość pałacowych pomieszczeń. Odbudowano jedynie kaplicę św. Zygmunta. Powstanie zwane Wiosną Ludów z roku 1848 spowodowało, że Budę opuścił ostatni z cesarskich namiestników Stefan. W czasie walk między Węgrami a wojskami cesarskimi broniącymi się na zamkowym wzgórzu pałac został poważnie zniszczony.
Po zdławieniu węgierskiego powstania cesarz Franciszek Józef I nakazał odbudowę pałacu. Pod koniec XIX wieku parlament węgierski podjął ustawę o jego rozbudowie. Realizację przedsięwzięcia nadzorował znany architekt Miklós Ybl. Po jego śmierci prace kontynuował Alajos Hauszmann. Barokową rezydencję powiększono prawie dwukrotnie. Nowe skrzydło zachodnie wkomponowano we wzgórze. Powstało sześć kondygnacji, które kończyły się na poziomie dziedzińca. Następnie dodano kolejne trzy kondygnacje, aby wyrównać wysokość skrzydła z pozostałymi budynkami pałacu. Pałac powiększono także w kierunku północnym. Nową część zamku zwieńczono kopułą, na której szczycie ustawiono kopię węgierskiej korony św. Stefana. Uroczysta inauguracja pałacu nastąpiła w roku 1912. Po zakończeniu I wojny światowej i upadku dynastii Habsburgów zamek w Budzie stał się siedzibą regenta królestwa Węgier Miklósa Horthyego. Pod koniec II wojny światowej zamkowe wzgórze przez prawie 2 miesiące było ostatnim punktem oporu wojsk niemieckich w otoczonym przez wojska radzieckie Budapeszcie. W wyniku bombardowań zamek został doszczętnie zniszczony.
Paradoksalnie wojenne zniszczenia doprowadziły do odkrycia w płd-wsch i płd-zach krańcu wzgórza gotyckich murów z czasów króla Zygmunta Luksemburczyka i Macieja Korwina. Kierujący pracami w latach 1958-62, László Gerő, dokonał częściowej rekonstrukcję najstarszej, gotyckiej części zamku. Odtworzono tylko parter i pierwsze piętro pałacu wzniesionego przez króla Zygmunta Luksemburczyka, choć pierwotna rezydencja była dużo wyższa. Na szczególną uwagę zasługują Hala gotycka i kaplica królewska, które pokryto krzyżowo-żebrowymi sklepieniami wzorowanymi na oryginalnych. Odbudowano także Wielką Rondelę i główną bramę wejściową oraz fragmenty murów obronnych. Wiele dyskusji wywołała rekonstrukcja gotyckiej wieży w płd. krańcu wschodniego skrzydła. Odtworzono wieża ma trzy kondygnacje i wielu historyków krytykowało fakt iż odbudowano ją w całości. W czasie prac odkryto fundamenty tzw. Wieży Stefana identyfikowanej z najstarszym zamkiem z początku XIV wieku. Wzniesiona na planie kwadratu miała mury o grubości 2,5m. Prace renowacyjne objęły także neobarokowy pałac. Obecnie jego wnętrza mieszczą Muzeum Historii Budapesztu, Galerię Narodową oraz Bibliotekę Narodową im. Széchényiego. Wzgórze Zamkowe w Budapeszcie codzienne przyciąga tłumy zwiedzających i jest obowiązkowym punktem programu każdego turysty zwiedzającego stolicę Węgier.
