Zamek w Będzinie
Na kamienistej górze, wśród wielkomiejskiego zgiełku przejeżdżających samochodów i tramwajów, znajduje się gotycki zamek. Będzin jest obecnie typowym, dużym, przemysłowym miastem, ale ma za sobą długą i bogatą historię. Powstał jako osada przy szlaku handlowym z Krakowa na Śląsk już w XI wieku. Za panowania Bolesława Wstydliwego wzniesiono tu drewniany gród-strażnicę, strzegący przeprawy przez Czarną Przemszę. Obsadzony nieliczną załogą gródek nie oparł się najazdowi Tatarów w 1241 roku, którzy spalili go wraz z osadą, ale strategiczne położenie spowodowało jego szybkie odbudowanie.
Po uzależnieniu Śląska przez Czechy, Będzin stał się miastem granicznym. Król Kazimierz Wielki, umacniając granice Polski, również w Będzinie wzniósł kamienny, gotycki zamek. Powstały na miejscu dawnego grodu zamek składał się z wielu budowli. Najbardziej charakterystyczna z nich to okrągła, wysoka wieża (stołp), zbudowana prawdopodobnie na przełomie XIII/XIV wieku. Posiadająca grube mury i wysoko umieszczone wejście, przykryta stożkowym dachem stanowiła miejsce ostatniej obrony. Jej dolna część była wykorzystywana jako loch głodowy. Obok wolnostojącej wieży znajdowała się druga, niższa, wzniesiona na planie kwadratu z przylegającym do niej budynkiem mieszkalnym. Całość otoczona była podwójnym pierścieniem wysokich murów, biegnących zgodnie z ukształtowaniem terenu. Wjazd na zamek prowadził przez ufortyfikowaną bramę i otoczony murem zamek dolny. Dodatkowym elementem obronnym była otaczająca całe założenie głęboka fosa. Pod koniec XIV wieku mury zamku połączone zostały z fortyfikacjami miejskimi.
Od początku swego istnienia zamek w Będzinie był świadkiem wielu historycznych wydarzeń i wielokrotnie gościł w swych murach znamienitych gości. W roku 1364 przebywali w nim cesarz niemiecki i król czeski Karol IV. W 1574 roku na zamku zatrzymał się zdążający na koronację Henryk Walezy. Natomiast w roku 1588 Będzin był miejscem podpisania tzw. „paktów będzińskich”, w których arcyksiążę austriacki, Maksymilian Habsburg, zrzekał się roszczeń do korony polskiej.
Wraz z upowszechnieniem się broni palnej na polu walki znaczenie takich budowli obronnych jak będziński zamek zaczyna słabnąć. Zamek, coraz bardziej zaniedbywany, popada w ruinę. Już lustracja urzędników królewskich z roku 1564 mówi, że jest on częściowo opuszczony. W roku 1616 potężny pożar niszczy zamek wraz z częścią miasta. Wprawdzie ówczesny starosta, Andrzej Dembiński, odbudował zamek w dawnym, gotyckim stylu, lecz wnętrzom nadał charakter rezydencji.
Jak wiele innych zamków również tego nie oszczędził szwedzki „potop” w 1655 r. Częściowo zniszczony, został po roku 1660 odbudowany z przeznaczeniem na siedzibę starosty. Mimo odbudowy już nie odzyskał dawnego znaczenia i z wolna popadł w zapomnienie. Wprawdzie w roku 1683 gościł podążającego z odsieczą pod Wiedeń króla Jana III Sobieskiego, lecz był to ostatni tak znamienity gość.
Po rozbiorach Polski zamek w Będzinie został ostatecznie opuszczony. Ponowne zainteresowanie ruinami zamku ma miejsce dopiero na początku XIX i jest związane ze wzrostem znaczenia Będzina jako ważnego ośrodka górniczego. Bank Polski postanowił ulokować w zamku założoną w Kielcach przez Stanisław Staszica Szkołę Akademiczo-Górniczą. W roku 1834 komisarz banku, hr. Edward Raczyński, zlecił odbudowę ruin architektowi, Franciszkowi Marii Lanciemu. Zgodnie z panującą modą do surowej, gotyckiej bryły zamku wprowadzono elementy pseudogotyckiej architektury romantycznej. Między innymi obniżono i zwieńczono krenelażem okrągłą basztę. Po odbudowie zamku zaniechano umieszczenia w nim szkoły górniczej. Przez kilka lat zamek pełnił funkcję domu modlitwy dla ewangelickich górników, a następnie ulokowano w nim szpital. Jednak pod koniec lat czterdziestych XIX wieku ponownie został opuszczony i znów zaczął popadać w ruinę.
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 powstało Towarzystwo Opieki nad Górą Zamkową, którego celem było przywrócenie świetności dawnej gotyckiej warowni. Brak funduszy spowodował, że odbudowa nastąpiła dopiero w latach 1952-56. Wcześniejsze przebudowy nie pozwoliły jednak na pełną gotycką rekonstrukcję zamku. Zaniechano również odbudowy wieży bramnej oraz podwyższenia cylindrycznej wieży.
Obecnie zamek, mimo pseudogotyckich elementów: krenelażu na murach i wieżach, ceglanych obramowań okien, ślepych strzelnic oraz ostrołukowej arkady, stanowi zwartą bryłę gotyckiej zabudowy. Położony w centrum miasta stał się jego wizytówką i główną atrakcją. W zamkowych wnętrzach funkcjonuje Muzeum Zagłębia z bogatą kolekcją broni i uzbrojenia ochronnego.
