Stary Zamek w Bańskiej Szczawnicy

Zachowany w zachodniej części starego miasta zamek jest ciekawym przykładem przekształcenia kościoła w warownię. Już na początku XIII wieku w Bańskiej Szczawnicy zbudowany został romański kościół pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny. Świątynię wraz z przylegającym do niej cmentarzem otoczono kamiennym murem. Wzmocniono go dwiema kwadratowymi wieżami. Usytuowana po wschodniej stronie kościoła pochodząca z końca XIV wieku mieściła bramę wejściową. Druga płd. -zach. z początku XV wieku zwana Himmelreich, czyli Królestwo Niebieskie pełniła rolę więzienia z salą tortur. Jej górne kondygnacje prócz funkcji obronnych służyły jako mieszkania. Zniszczony przez pożar i trzęsienie ziemi kościół w XV wieku został przebudowany w gotycką trzynawową bazylikę. W latach 1492-1515 mury świątyni podwyższono, dzięki czemu nawa główna i nawy boczne miały tą samą wysokość.

Wzrastające zagrożenie ze strony Turcji spowodowało, że w latach 1546-59 kościół zamieniono w zamek. Przestał on pełnić funkcje religijne stając się głównym budynkiem nowopowstałej warowni. Na cele religijne zaadaptowano prezbiterium tworząc w nim małą kaplicę. Wyburzono sklepienie nawy głównej oraz zamurowano arkady łączące ją z nawami bocznymi. Dzięki temu powstał wewnętrzny zamknięty dziedziniec. Nawy boczne przekształcono w trzypiętrowe budynki mieszczące magazyny, zbrojownie i pomieszczenia mieszkalne dla załogi. Mury kościoła wzmocniono i zaopatrzono w otwory strzelnicze. W narożach dobudowano wieżyczki obserwacyjne. Zamurowano główne wejście pozostawiając jedynie boczną furtę chronioną opuszczaną kratą.

W otaczającym kościół murze powstały cztery okrągłe baszty. Dwie większe posiadały stanowiska dla artylerii dwie mniejsze były półotwarte. W obręb murów wkomponowano karner, czyli starą romańską kaplicę z kostnicą. Dawną wieżę bramną podwyższono o jedno piętro ze strzelnicami. Pomiędzy nią i kaplicą cmentarną powstały dwie nowe bramy jedna dla pieszych, druga dla wozów. Wjazd do zamku prowadził przez zwodzony most przerzucony nad fosą. W końcu XVII wieku obiekt stracił swe militarne znaczenie. Jego pomieszczenia wykorzystywano jako magazyny, archiwum i bibliotekę.

Zamek w Bańskiej Szczawnicy w niezmienionej formie przetrwał do naszych czasów. Jedynie kwadratowa wieża wschodnia około 1777 roku została nadbudowana i przekształcona w barokową dzwonnicę ze słonecznym zegarem. Obecnie w zamku znajduje się muzeum udostępnione dla turystów. Atrakcją jest romański karner, czyli dwukondygnacyjna przycmentarna kaplica z kostnicą jeden z dwóch zachowanych na terenie Słowacji. Wzniesiony w XIII wieku posiada sięgające kilka metrów w głąb podziemie służące jako kostnica. Wrzucano do niej kości z likwidowany grobów. Sięgające 4 metrów pokłady kości oczyszczono w początkach XX wieku. Nad kostnicą znajdowała się kaplica św. Michała, w której odprawiano nabożeństwa żałobne.