Miejskie mury obronne Olkusza

Olkusz swój rozwój zawdzięcza płytko położonym rudom srebra wydobywanym już we wczesnym średniowieczu. Nazywany „Srebrnym Grodem” zaliczany jest obok Wieliczki i Bochni do kolebek polskiego górnictwa. Początkowo osada znajdowała się około dwa kilometry na wschód od dzisiejszego miasta. Jest kilka teorii tłumaczących zmianę lokalizacji. Być może było to wyczerpanie się pokładów rud galmanu albo zniszczenia najazdem tatarskim z 1241 roku. Nową osadę założono na niewielkim pagórku zapewniającym lepsze możliwości obrony. Przed rokiem 1299 miasto zostało lokowane na prawie niemieckim. Niestety akt lokacyjny zaginął i niemożliwe jest ustalenie dokładnej daty.
Początkowo Olkusz otaczały ziemne wały. W połowie XIV z inicjatywy króla Kazimierza Wielkiego wzniesiono mury miejskie. Olkusz jako miasto królewskie korzystał z przywileju, dzięki któremu budowę finansował król a nie jak w innym miastach mieszczanie. Obwód murów miał plan regularnego prostokąta ze ściętym narożnikiem płn. -wsch. co było raczej niespotykanym w Polsce rozwiązaniem. Długość murów wyniosła 1100 m ( 320 m dł. i 225 szer.). Na całej długości mur wzmocniono półbasztami. Od strony północnej znajdowały się co 3-40m na pozostałych odcinkach co 70m. Przypuszcza się, że było ich 15. Miały plan prostokąta o wymiarach 7,5×6,5m otwartego od strony miasta. Wysunięte były w całości przed lico muru. Mury wzniesiono z miejscowego kamienia. Lico obudowano charakterystycznym czerwonym piaskowcem parczewskim, a wnętrze wypełniono nieobrobionym jurajskim wapieniem. Grubość muru i półbaszt wynosiła w partiach naziemnych około 1,7m a w fundamentach około 2m. Mur i półbaszty były tej samej wysokości jednak z powodu późniejszych zniszczeń jest ona trudna do ustalenia. Mury zwieńczone były krenelażem i posiadały zapewne machikuły podpierające chodnik dla straży. Miasto otaczała fosa o szerokości 5,5 m i głębokości 2m częściowo nawodniona.
W pierwszym okresie Olkusz posiadał dwie bramy. Od zachodu Sławkowska, od wschodu Krakowska. Miały one formę małych wież przejazdowych. W późniejszym okresie w narożniku płn.- wsch. powstała brama Wolbromska zwana też Księzką lub Miechowską. Obok bram funkcjonowały piesze furty wybite w murze w następnych stuleciach. Było ich trzy: południowa zwana Gęsią lub Żuradzką, północna Parczewska i znajdująca się płn.- zach. narożniku miasta Farna.
Prowadzone pod miastem, mimo zakazu, prace górnicze powodowały częste uszkodzenia murów obronnych. Wymagało to przeprowadzania napraw i konserwacji fortyfikacji. W XV i XVI wieku miały miejsce prace przy rozbudowie umocnień. Poszerzono fosę do 12m i zwiększono jej głębokość do 4m. Z uzyskanej w czasie prac ziemi usypano wał otaczający miasto. Bramy wzmocniono przedbramiem. Rozwój broni palnej spowodował, że zmalało znaczenie półbaszt. Zaczęto je zabudowywać i nakrywać stożkowatymi dachami a w późniejszym okresie przydzielano na mieszkania dla najuboższych. W XIX wieku nastąpiła rozbiórka niszczejących murów oraz zasypanie fosy.
Do naszych czasów zachował się niewielki fragment murów wokół kościoła św. Andrzeja. Przy ulicy Basztowej na oryginalnym fundamencie zrekonstruowano jedną z baszt oraz kilkudziesięciometrowy odcinek muru. Podczas prac archeologicznych prowadzonych w mieście odsłonięto fundamenty Bramy Sławkowskiej, Krakowskiej sporych odcinków muru i kilku baszt. Część z tych pozostałości jest wyeksponowana.