Zamek w Gniewie
W roku 1276 książę pomorski Sambor II przekazał Krzyżakom ziemię gniewską. Dzięki temu uzyskali oni przyczółek na zachodnim brzegu Wisły i w miejsce znajdującego się tu pomorskiego grodu wznieśli obronną strażnicę. Już w roku 1283 powstaje komturstwo, a pierwszym komturem gniewskim zostaje Dietrich von Spira. Około roku 1290 rozpoczyna się budowa murowanego zamku konwentualnego. Pod jego lokalizację wybrano strome, nadrzeczne wniesienie u ujścia Wierzycy do Wisły. Strategiczne położenie pozwalało kontrolować mu nie tylko drogi lądowe, ale także żeglugę na Wiśle.
Zamek w Gniewie powstawał w kilku etapach. W pierwszym wzniesiono sześciometrowej wysokości mur obwodowy na planie kwadratu o boku 47m. i dwa budynki północny i południowy. Na początku XIV wieku powstały dwa kolejne skrzydła, zachodnie i wschodnie. Wcześniejsze budynki nadbudowano dzięki czemu wszystkie osiągnęły planowaną wysokość trzech kondygnacji. Dzięki temu powstało zwarte założenie z wewnętrznym dziedzińcem pośrodku, którego umieszczono studnię. W trzy narożniki wkomponowano lekko wysunięte przed lico kwadratowe wieżyczki. W czwartym płn-wsch narożniku stanęła potężna wieża tzw. stołp o czworobocznej podstawie, wyżej oktogonalna o wysokości prawie 50m. Zewnętrzne elewacje ozdobiono przy pomocy cegieł zendrówek. Zamek otoczono zewnętrznym murem wzmocnionym narożnymi wieżami, co umożliwiło powstanie obszernego międzymurza. Jedna z wież płd-zach połączona była z zamkiem arkadowym gankiem i pełniła rolę latryny. Całość otaczała nawodniona fosa. Brama wjazdowa z osobną furtą dla pieszych znajdowała się w skrzydle południowym.
Zgodnie z praktykowaną w krzyżackich warowniach zasadą, zamkowe piwnice wykorzystywane były jako magazyny. Na parterze mieściły się natomiast pomieszczenia gospodarcze, takie jak kuchnia, piekarnia, spiżarnia. Najbardziej reprezentacyjne pomieszczenia znajdowały się na piętrze. W skrzydle południowym kaplica i kapitularz w zachodnim refektarz, a we wschodnim dormitorium i infirmeria. W skrzydle północnym mieściły się komnaty komtura. Dostęp do pomieszczeń zapieniał otaczający dziedziniec krużganek. Najwyższe kondygnacje były wykorzystywane jako spichlerz oraz pełniły funkcje obronne. Obiegał je ganek dla straży zaopatrzony w okienka strzelnicze. W odróżnieniu od innych krzyżackich zamków ten w Gniewie otaczało rozległe podzamcze. Otoczone własnymi murami posiadało dwie bramy Wodną i Dybowką. Znajdowały się tu ustawione wzdłuż murów budynki o charakterze gospodarczym takie jak : stajnie, browar, słodownia, spichlerze, młyn i mieszkania dla służby.
W roku 1410 zamek w Gniewie na krótko zostaje zajęty przez wojska polskie. Po roku 1422 staje się siedzibą byłego wielkiego mistrza Michała Küchmeistra. Powoduje to przebudowę części zamkowych pomieszczeń. Powiększona zostaje kaplica w skrzydle południowym. Przebudowie ulega skrzydło północne, gdzie umieszczono apartamenty wielkiego mistrza. Zlikwidowana zostaje brama w skrzydle południowym. Nowy wjazd ze zwodzonym mostem i murowanym przedbramiem powstał w skrzydle wschodnim w pobliżu wieży głównej.
Podczas wojny trzynastoletniej w lutym roku 1454 opanowany zostaje przez oddziały Związku Pruskiego. Jednak już we wrześniu zostaje odbity przez Krzyżaków. W kolejnych latach wojny próby ponownego zdobycia Gniewu okazywały się nieskuteczne. Dopiero w roku 1463 po półrocznym oblężeniu, którym dowodził hetman Piotr Dunin, krzyżacka załoga poddała zamek. Na mocy II pokoju toruńskiego z roku 1466 Gniew przyłączono do Polski, a zamek stał się siedzibą starosty.
W XVII wieku wokół zamku usypano wały ziemne i założono dwa raweliny. W czasie wojen szwedzkich w latach 1625-35 i 1655-56 obiekt został poważnie zniszczony. Szczególnie ucierpiały brama i teren podzamcza. W czasach, gdy starostą był późniejszy król Jan III Sobieski na terenie międzymurza wzniesiono pałacyk myśliwski, a na terenie podzamcza Pałac Marysieńki. Po I rozbiorze Polski w roku 1772 Gniew znalazł się w królestwie Prus. Władze pruskie postanowiły zaadaptować zamek na magazyn zboża. Wyburzono wówczas sklepienia i zmieniono podział kondygnacji. Wykonano nowy wjazd od strony miasta, czyli od zachodu co miało ułatwić transport. W roku 1855 obniżono wieżę główną i dokonano częściowej rozbiórki murów podzamcza.
W latach 1856-59 przeprowadzono prace mające na celu przebudowanie dawnej krzyżackiej warowni na więzienie. W miejsce rozebranej wieży głównej zbudowano podobną jak na pozostałych narożnikach. Odbudowano kaplicę i wykonano nowy podział wnętrz. Wykonano wiele nowych otworów okiennych, a stare powiększono. W celu poprawy bezpieczeństwa odbudowano mur podzamcza i rozebrano gdanisko. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w roku 1919 na zamku umieszczono biura starosty. Rok później obiekt zostaje przekazany wojsku. W lipcu 1921 roku w niewyjaśnionych okolicznościach wybucha na zamku pożar, który doszczętnie niszczy trzy skrzydła i częściowo skrzydło południowe. Po II wojnie światowej, aż do połowy lat pięćdziesiątych na terenie zamku stacjonuje batalion saperów użytkując tzw. Pałac Marysieńki.
Pierwsze prace zabezpieczające i konserwatorskie rozpoczęto w roku 1969. Naprawiona została korona murów, wykonana konstrukcja stalowo-żelbetowa dachu i jego pokrycie dachówką ceramiczną oraz część stropów w skrzydle południowym i strop nad piwnicą w skrzydle zachodnim. Przerwane prace wznowiono w latach 90-tych. Odgruzowywano zasypane po pożarze piwnice i parter skrzydeł wschodniego, północnego i zachodniego. W latach następnych wykonano stropy w skrzydłach zachodnim i wschodnim, dokonano adaptacji wnętrz. Skrzydło wschodnie zaadoptowano na Dormitorium, mające charakter schroniska młodzieżowego. W skrzydle zachodnim umieszczono sale wystawowe oddziału Muzeum Archeologicznego w Gdańsku, oraz salę konferencyjna. W 1997 roku kaplicy znajdującej się w skrzydle południowym przywrócono charakter sakralny. W wyniku dotychczasowych prac zamek odzyskał dawną świetność, stając się wizytówką miasta i został udostępniony do zwiedzania. Organizowane tu od 1992 roku spektakle i inscenizacje historyczne oraz turnieje rycerskie, przyczyniły się do popularyzacji tradycji średniowiecznej w Polsce, czyniąc z zamku w Gniewie jeden z jej głównych ośrodków.
