Zamek w Szamotułach
Początki Szamotuł sięgają XI wieku kiedy to 1 km na południe od obecnego rynku istniało grodzisko stożkowate, zwane Osówką W roku 1231 po raz pierwszy pojawia się wzmianka o osadzie zwanej później Starymi Szamotułami będącej własnością rycerskiego rodu Nałeczów. W roku 1352 właścicielem Szamotuł zostaje Dzierzykraj zwany Świdwa. Prawdopodobnie pomiędzy rokiem 1383 a 1393 Sędziwój Świdwa dokonał lokacji Szamotuł na prawie magdeburskim. Z roku 1381 pochodzi wzmianka o obronnej siedzibie Świdwów. Znajdowała się na południe od nowopowstałego miasta na terenie starszej osady w miejscu dzisiejszego kościoła Świętego Krzyża. Miała postać regularnego założenia z wewnętrznym murowanym domem. Ostatnie prace archeologiczne potwierdziły że kościół Świętego Krzyża powstał przy wykorzystaniu murów tego XIV-wiecznego zamku. Dobudowano do niego tylko barkowe elementy, jak np. prezbiterium.
Około roku 1403 Szamotuły zostały podzielone pomiędzy braci Wincenta i Dobrogosta. Dobrogost który przyjął nazwisko Szamotulski lub jego syn Piotr piastujący urząd starosty generalnego Wielkopolski wznieśli w należącej do nich północnej części miasta murowany zamek którego głównym elementem była czterokondygnacyjna wieża obronno-mieszkalną. Została zbudowana z cegły na planie prostokąta o wymiarach 8,25 x 10,75 m. i wsparta w narożach przyporami. Pierwsze i drugie piętro pełniły funkcje mieszkalne natomiast ostatnie służyło jako magazyn i pomieszczenie dla straży. Najwyższa kondygnacja była wyższa i lekko nadwieszona. Dzięki temu wokół ścian znajdowały się machikuły z otworami umożliwiającymi ostrzał. Wieża zwieńczona była dwuspadowym dachem ze szczytami. Komunikację między kondygnacjami zapewniał drewniany ganek dostawiony do północnej ściany. Po wschodniej stronie wieży znajdowała się brama wjazdowa z osobną furtą dla pieszych. Ponad przejazdem bramnym biegł prowadzący do wieży sklepiony ganek. Do północnego muru zamkowego założenia dostawiony był parterowy budynek z wielkim kominem od zachodu. Znajdowało się w nim jedno pomieszczenie oświetlone dużymi oknami z wejściem od wschodu. Obok znajdował się drugi również parterowy budynek nakryty wysokim dachem ze szczytami od południa i północy. On także posiadał tylko jedno pomieszczenie oświetlone pięcioma oknami.
W roku 1499 wnuczka Piotra Szamotulskiego Katarzyna wychodząc za mąż za Łukasza II Górkę wniosła mu w posagu połowę miasta Szamotuły. Około roku 1518 nastąpiła przebudowa zamku w Szamotułach. Drewniany ganek na wieży zastąpiono murowaną okrągła klatką schodową. Od południa do wieży dostawiono przyporę dzięki czemu trzecie piętro otrzymało skierowany w stronę miasta wykusz. Najwyższa kondygnacja przekształcona została w reprezentacyjną salę. Zamurowano otwory w machikułach i wstawiono nowe większe okna. Również inne pietra wieży otrzymały nowy bogatszy wystrój.
Syn Łukasz Górki Andrzej kontynuował rozpoczętą przez ojca rozbudowę zamku. Prace prowadzone były pod nadzorem poznańskiego muratora Jana Czetterwana. Budynek z kominem nadbudowano o piętro na którym znalazły się izby mieszkalne. Od zachodu powstała kwadratowa dobudówka mieszczącą na parterze skarbczyk a na piętrze kaplicę. Od północy dostawiono tzw. galerię o czterech wielkich oknach a od południa wsparty na przyporach renesansowy ganek. Sala na parterze otrzymała renesansowe sklepienie wsparte na dwóch filarach. Budynek zwieńczyły nowe ozdobne szczyty. Drugi budynek również został nadbudowany. Powstała także dodatkowa kondygnacja pod budynkiem. Był to tzw. skarbiec ze sklepieniem wspartym na stojącym pośrodku filarze. Oba budynki połączono nowym skrzydłem. W jego narożniku ustawiono cylindryczną wieżyczkę z klatką schodową. W tym okresie powstała też nowa brama ze zwodzonym mostem oraz być może dwie niewielkie baszty jedna przy bramie druga w narożniku płd-wsch.
Po śmierci Łukasza III Górki w roku 1573 Szamotuły przeszły w ręce Gostyńkich potem Rokossowskich a od roku 1631 stały się własnością rodziny Kostków. W roku 1660 dobra szamotulskie nabył podkomorzy wschowski Jan Korzbok Łącki. Nowy właściciel przekształcił zamek w Szamotułach w barokową rezydencję pozbawiając go cech obronnych. Od podstaw wzniesiony został łącznik dwóch najstarszych części zamku. Zamiast wyburzonej cylindrycznej klatki schodowej powstały barokowe schody prowadzące do pokoju o pięciu oknach z pokrytym polichromią stropem. W skrzydle wschodnim w piwnicach dawnego skarbca umieszczono magazyny na miody i wina. Na piętrze powstała sala pełniąca funkcję jadalni będąca wówczas najbardziej okazałym pomieszczeniem. Na piętrze skrzydła północnego powstał pokój zwany marmurowym. Wejście do pałacu umieszczono od północy od strony dawnej galerii. Powstał tu paradny dziedziniec otoczony nowo powstałymi budynkami gospodarczymi. W roku 1675 Jan Korzbok Łącki przekazał dawny zamek Świdwów z południowej części miasta zakonowi franciszkanów- reformatów. W jego miejsce powstał barokowy kościół i klasztor.
W roku 1719 Szamotuły kupuje Władysław Kąsinowski by po roku odsprzedać je Annie Mielżyńskiej. Zamek przestał być rodową siedzibą stał się mieszkaniem dzierżawcy. W roku 1862 dobra szamotulskie stają się własnością księcia Ernesta von Sachsen Coburg-Gotha. Zgodnie z ówczesną modą rezydencję przebudowano w stylu neogotyckim. Wykonano nowe podziały zamkowych wnętrz dostosowując je do książęcych aspiracji właściciela. Po roku 1918 majątek został przejęty przez Skarb Państwa Polskiego. W czasach II wojny światowej dawna baszta pełniła funkcję siedziby Hitler-Jugend. Wykonano wówczas w niej nową betonową klatkę schodową. Po zakończeniu wojny zamek zaadaptowano na szkolę. W latach 70-tych XX wieku stał się siedzibą muzeum. Rozpoczęto trwający wiele lat remont wynikiem którego była częściowa regotyzacja pałacu.
Mimo licznych przebudów zamek w Szamotułach jest ciekawym przykładem rycerskiej siedziby. Najlepiej zachowanym i najciekawszym jego elementem jest XV-wieczna wieżą zwana „Basztą Halszki” lub „Basztą Czarnej Księżniczki”. Związana jest z nią ciekawa legenda. Swą nazwę zawdzięcza Elżbiecie Halszce córce wojewody bracławskiego kniazia Eliasza Ostrogskiego i Beaty Kościeleckiej. Urodzona po śmierci swego ojca była pod opieką króla Zygmunta Augusta. Jako posiadaczka sporej fortuny na Wołyniu i Ukrainie była wówczas wymarzoną kandydatką na żonę. Jej stryj Wasyl przyrzekł jej rękę kniaziowi Dymitrowi Sanguszko. Gdy matka nie chciała wydać 14 letniej córki za mąż kniaź przy pomocy stryja zbrojnie najechali Ostróg. Porwali dziewczynę i nie zważając na jej protesty doprowadzono do ślubu. Matka poprosiła o pomoc króla który skazał Dymitra na „ utratę czci i gardła”. Sanguszko postanowił uciec z młodziutką żoną do Czech. Jednak wysłany za nimi pościg ujął ich niedaleko Pragi. Dowodzący pościgiem wojewoda kaliski Marcin Zborowski zabił Sanguszkę a dziewczynę oddał jej krewnym. Król chcąc uciszyć skandal wywołany porwaniem i śmiercią młodego kniazia postanowił wydać Halszkę za Łukasza III Górkę. Wbrew oporowi matki król doprowadził do ślubu. Łukasz Górka sprowadził żonę do Szamotuł i jak mówi legenda zamknął w wieży gdzie przez 14 lat mieszkała samotna. Tyle romantyczna opowieść bo fakty historyczne mówią że Halszka wielokrotnie występował u boku męża w czasie oficjalnych uroczystości i przyjęć.
Obecnie szamotulski zamek jest siedzibą Muzeum – Zamek Górków. Wnętrza pałacu prezentują wyposażenie z XVI-XVII wieku. O jego średniowiecznym rodowodzie świadczą zachowane gotyckie sklepienia piwnic, renesansowy strop belkowy oraz fragmenty gotyckich i renesansowych polichromii. Udostępniona do zwiedzania jest także dawna wieża.
