Zamek w Dzierzgoniu
Badania archeologiczne ujawniły, iż na wzgórzu zamkowym już w XI wieku znajdował się pruski gród z drewnianą słupową wieżą. Po opanowaniu tych ziem przez Zakon Krzyżacki postanowiono wykorzystać walory obronne miejsca. Wzgórze posiadało kształt wydłużonego czworoboku zwężającego się w płn.-zach. części. Ochronę zapewniały mu strome 30 metrowe zbocza. Pod koniec pierwszej połowy XIII wieku przystąpiono do budowy murowanego zamku. W 1249 roku ustanowiono w Dzierzgoniu komturię. Od 1309 roku zamek był także siedzibą wielkiego szatnego Zakonu, jednego z ważniejszych urzędników państwa krzyżackiego.
Późniejsze zniszczenia uniemożliwiają dokładne odtworzenie wyglądu dzierzgońskiej warowni. Ostatnio prowadzone prace archeologiczne ujawniły, że zamek powstał na nieregularnym planie dostosowanym do kształtu wzgórza. Przebieg murów obwodowych poprowadzono być może na dawnych pruskich wałach. Zamek w Dzierzgoniu nie miał typowej dla Krzyżaków formy czteroskrzydłowego zamku konwentualnego. Posiadał zapewne jedynie dwa podpiwniczone skrzydła, wschodnie i północne. Przypuszczalnie nie powstały one w tym samym czasie. Oba budynki wzniesiono na planie prostokąta. Skrzydło północne miało 20m długości, wschodnie 40m długości. Od strony dziedzińca dostawione były do nich dwukondygnacyjne murowane krużganki. Główne reprezentacyjne pomieszczenia zamku mieściły się na piętrze skrzydła wschodniego. Zamkowy dziedziniec wybrukowano a w jego południowej części zlokalizowano zamkową studnię.
Zamek otaczało obszerne wydłużone podzamcze wzmocnione rozstawionymi regularnie co 30-35 m basztami. Wieża bramna prowadząca z podzamcza na zamek znajdowała się po zachodniej stronie skrzydła północnego. Wjazd flankowała kilkukondygnacyjna czworoboczna wieża. Na podzamczu wzniesiono murowane budynki o charakterze gospodarczym. Droga na teren podzamcza wiodła od północy, gdzie nachylenie zbocza było najłagodniejsze.
W bitwie pod Grunwaldem 15 lipca 1410 roku zginął wielki szatny i komtur dzierzgoński Albrecht von Schwarzburg. Zmierzające do Malborka wojska króla Władysława Jagiełły zajęły dzierzgoński zamek bez walki 22 lipca. Jan Długosz w swej kronice pisze o wielkich łupach jakie wówczas zdobyto. Kolejny raz zamek w Dzierzgoniu został zajęty przez wojska polskie w czasie tzw. wojny głodowej w 1414 roku. Tym razem obiekt nie tylko zostaje ograbiony, ale także spalony. Zniszczenia są na tyle poważne, że w 1437 roku komturia dzierzgońska zostaje przeniesiona do Przezmarku. Podczas wojny trzynastoletniej w lutym 1454 roku siły Związku Pruskiego palą zamek.
Po II pokoju toruńskim w 1466 roku zamek zostaje przejęty przez stronę polską i przeznaczony na siedzibę starostwa. Nigdy nie został odbudowany, a jego stan stale się pogarszał. W XVII wieku zniszczenia były tak duże, że akta sądu grodzkiego przechowywano w zamkowej kaplicy. Pierwsze rozbiórki nastąpiły już pod koniec XVII wieku. Uzyskany materiał budowlany posłużył do budowy klasztoru reformatorów. W XIX wieku w miejscu rozebranych ruin założono park. W latach 30-tych XX wieku zbudowano na szczycie wzgórza ceglaną wieżę ciśnień.
Do naszych czasów zachowały się jedynie fundamenty zamku dzierzgońskich komturów oraz niewielkie fragmenty murów podzamcza. Miejmy nadzieję, że prowadzono w ostatnich latach badania archeologiczne pozwolą lepiej poznać historię tej jednej z ważniejszych warowni Zakonu Krzyżackiego.
