Zamek w Muszynie

Muszyna zaliczana jest do najstarszych osad na Podkarpaciu. Jej rozwojowi sprzyjało położenie przy ważnym szlaku handlowym wiodącym wzdłuż Popradu z Węgier do Polski. Po raz pierwszy wymieniana jest w roku 1209 w dokumencie króla węgierskiego Andrzeja. Nadał on w nim jednemu ze swych dworzan Demetriusowi de Raska prawo pobierania ceł w całym komitecie, aż do granicznej rzeki Poprad i Muszyny. Kolejny dokument z 18 maja 1288 roku informuje, że niejaki Wysz herbu Półkozic scholastyk Kapituły Krakowskiej i zapisał w testamencie wsie Muszyna i Śiniarsko biskupowi krakowskiemu Pawłowi z Przemankowa. Zapis ten w roku 1301 zatwierdził książę Leszek Czarny.

W czasie walk Władysława Łokietka o tron Polski jednym z jego zaprzysięgłych wrogów był biskup krakowski Jan Muskata. Zapewne to było powodem konfiskaty Muszyny, która na prawie 50 lat stała się domeną królewską. Dopiero król Władysław Jagiełło 30 lipca 1391 specjalnym aktem darowizny ofiarował biskupowi krakowskiemu Janowi Radlicy Muszynę z okolicznymi wsiami na własność. W imieniu biskupów dobrami zarządzali wybrani przez nich starostowie. Prawdopodobnie już wtedy, na wzgórzu zamkowym istniała obronna budowla. Było to grodzisko otoczone fosą i wałem położone na północ od późniejszego zamku.

Najnowsze badania wskazują, że murowany zamek powstał dopiero po odzyskaniu Muszyny przez biskupów krakowskich. Prawdopodobnym fundatorem nie był biskup Jan Radlica, a raczej biskup Zbigniew Oleśnicki sprawujący urząd w latach 1423-55. Warownia wzniesiona została na szczycie stromego wzgórza (527 m n.p.m. ) na prawym brzegu Popradu tworzącym w tym miejscu zakole. Dodatkową przeszkodą były otaczające wzgórze dwa strumienie Muszyna i Szczawnik. Takie położenie zapewniało dobre warunki do obrony oraz sprzyjało obserwacji szlaku handlowego.

Budowa zamku trwała etapami zapewne w pierwszej kolejności wzniesiono fundamenty murów obwodowych i dostawioną do nich na zewnątrz w narożniku płd.-wsch. wieżę, pełniącą funkcje obronno-mieszkalne. Powstała na planie czworoboku o wymiarach 9×12 m. Była podpiwniczona i wsparta masywnymi przyporami, miała 4-5 piętra a grubość jej murów dochodziła do 2,5m. Na najwyższej kondygnacji początkowo posiadała hurdycje w późniejszym czasie zamienione na machikuły. Wejście do najniższej kondygnacji wieży znajdowało się na zewnątrz i umieszczone było między dwoma murami w tzw. szyi. Wejście na wyższe kondygnacje prowadziło z ganku na murach obronnych.

Mury obronne miały plan trapezu o wymiarach 57m x 25m x 30m. Zbudowano je z miejscowego kamienia techniką opus emplectum polegającą na tym, że przestrzeń pomiędzy dwiema ścianami zewnętrznymi wypełniano kruszonym kamieniem zalanym zaprawą lub gliną. W 2/3 założenie zostało przedzielone murem, co może sugerować, że cześć zachodnią o charakterze gospodarczym oddzielono od wschodniej mającej charakter rezydencjonalny. Dotychczasowe badania nie pozwalają stwierdzić jak wyglądała zabudowa wewnętrzna zamku w jego początkowym czasie funkcjonowania. Z racji swego położenia zamek nie posiadał studni a wykutą w skale cysternę na wodę. Wjazd na dziedziniec usytuowano we wschodniej części muru północnego. Prowadził do niej most nad przekopaną suchą fosą odcinającą cypel wzgórza.

Zamek w swej pierwotnej formie nie przetrwał długo. W 1455 roku doszło do katastrofy budowlanej, w wyniku której została zniszczona jedna czwarta zamku, w tym brama i część północnego odcinka murów obwodowych. Zarządzający wówczas Muszyną starosta Jan Wielopolski w obawie o grożący najazd węgierski dokonał jedynie prowizorycznej naprawy. Ubytki murów zastąpiono drewnianą palisadą wzmocnioną gliną. Nowy budynek bramny wykonano w technice szachulcowej. Niestety tak odbudowany zamek nie sprostał wojskom węgierskiego króla Macieja Korwina, które pod dowództwem Tomasza Tarczaya w roku 1474 najeżdżają Podkarpacie. Po trwającym dwa dni oblężeniu z użyciem broni palnej i artylerii warownia została zdobyta i spalona przez Węgrów. O tym jak zażarta to była bitwa świadczą wydobyte podczas prac archeologicznych liczne militaria oraz ślady spalenizny.

Naprawę zniszczeń rozpoczęto po 1488 roku, jednak swą świetność zamek odzyskał dopiero na początku XVI wieku. Renesansową odbudowę należy łączyć z Janem Konarskim, który był biskupem krakowskim w latach 1503-25. Zakres prac był spory, wyburzono mur dzielący dziedziniec a do zachodniej kurtyny dostawiono budynek zwany domem pańskim lub kamienicą. Miał dwie lub trzy naziemne kondygnacje i zwieńczony był stromym dachem. Powstał na planie prostokąta o wymiarach 30×9,5 m i miał w przyziemiu trzy pomieszczenia. Obramienia okien i drzwi wykonane zostały w modnym wówczas stylu renesansowym. Wnętrza urządzono z przepychem zdobiły je dębnickie marmury i wspaniałe piece. Parter był wykorzystywany na archiwum i rozprawy sądowe. Na piętrze mieściły się apartamenty biskupa, sala audiencyjna i kaplica. Do muru wschodniego dostawiono budynki gospodarcze mieszczące między innym zamkową kuchnię. Zapewne w tym też okresie wybrukowano dziedziniec.

Pod koniec XVI wieku lub na początku XVII zamek strawił pożar. Zniszczenia musiały być poważne, bo nie podjęto odbudowy części mieszkalnej.  Na potrzeby starosty poniżej zamkowej góry powstał dwór z domem dla biskupa. Zachowana baszta pełniła funkcję strażnicy. Od drugiej połowy XVII wieku zamek w Muszynie przestał pojawiać się w źródłach pisanych, co może świadczyć o tym, że przestał być użytkowany. W 1772 roku Muszyna wraz z całą Galicją znalazła się w zaborze austriackim. W 1781 roku dobra biskupie zostały przejęte przez władze austriackie. Pozostałości zamku szybko popadły w ruinę stając się dla okolicznych mieszkańców miejscem pozyskiwania darmowego materiału budowlanego.

W początkach XXI wieku na wzgórzu popularnie zwanym Baszta można było zobaczyć jedynie nikłe pozostałości biskupiego zamku. Zachował się fragment muru od południa oraz dolne partie baszty przy dawnej fosie, resztę kryła ziemia. W 2013 roku zakończono badania archeologiczne zamkowego wzgórza, które odsłoniły znaczną część zarysu dawnych murów. Zabezpieczono zachowane relikty a ruiny baszty podniesiono do wysokości pierwszego piętra tworząc platformę widokową. Kolejny etap prac rozpoczęto w październiku 2020 roku a zakończono we wrześniu 2023 roku. Dawny zamek biskupów krakowskich w Muszynie został częściowo zrekonstruowany. Uczytelniono przebieg murów, odtworzono dziedziniec. Nadbudowano wieżę do wysokości 14m wykorzystując jej piętra na ekspozycje muzealne. Z najwyższej kondygnacji można podziwiać panoramę miasta i okoliczne góry. W miejscu rezydencji w płd.-zach. części dziedzińca powstała sala wystawiennicza, w której funkcjonuje kawiarnia. Na jej dachu znajduje się taras widokowy.