Zamek w Sandomierzu
Czy Sandomierz posiada metrykę piastowską czy jeszcze wcześniejszą nie jest do końca pewne. Już Gall Anonim w swojej kronice przedstawia go jako jeden z najważniejszych ośrodków państwa polskiego, na równi z Krakowem i Wrocławiem. Pierwszy gród powstał prawdopodobnie około XI wieku, wzniesiony został na dzisiejszym wzgórzu zamkowym. To wysokie wzniesienie nad szeroką doliną Wisły oddzielone od podgrodzia głębokim wąwozem sprzyjało obronności i stworzeniu siedziby feudalnego władcy. Po rozbiciu dzielnicowym w 1139r. Sandomierz został stolicą księstwa a gród zyskał status stałej rezydencji książęcej. Praktycznie nic nie wiemy o zabudowie grodu najprawdopodobniej otoczonego drewniano-ziemnym wałem. Przyczyniły się do tego najazdy Mongołów i dwukrotne zdobycie Sandomierza w 1241 i 1260 r.
Zjednoczenie kraju powoduje utratę przez Sandomierz funkcji książęcej siedziby, pozostaje on jednak zamkiem królewskim i siedzibą starostwa. Po pożarze spowodowanym najazdem litewskim w 1349 r. zyskuje zachowane do dziś rozplanowanie. Od 1362 r. z inicjatywy króla Kazimierza Wielkiego wznoszone są mury obronne. W połowie XV wieku nastąpiła przebudowa zamku której pozostałością jest południowa wieża zwana kurzą stopą i przylegające doń fragmenty ścian z charakterystyczną dekoracją lica rombami zendrówek.
Za panowania króla Zygmunta Starego następuje renesansowa przebudowa gotyckiej warowni. Zburzone zostają średniowieczne zabudowania z wyjątkiem południowego domu mieszkalnego. Wzniesiono wtedy skrzydła wschodnie oraz zachodnie zakończone od północy wieżą. Powstały dziedziniec zamknięto od północy murem nadając zamkowi regularną czteroskrzydłową bryłę.
Niestety taki wygląd dotrwał do 1656 r. Wtedy to wycofujący się z Sandomierza Szwedzi pozostawili w piwnicach zamku ogromne ilości amunicji i wysadzili je po wkroczeniu oddziałów polskiego wojska. W efekcie wybuchu całkowitemu zniszczeniu uległy skrzydła południowe i wschodnie oraz uszkodzona została część północna. Najmniej ucierpiało skrzydło zachodnie w oparciu o które z polecenia króla Jana III Sobieskiego przystąpiono do odbudowy. W wyniku tych prac powstał wolnostojący, jednoskrzydłowy zamek w typie pałacowym, który w zasadniczej formie przetrwał do dziś. Przestał jednak spełniać funkcje rezydencjonalne nie przyjeżdżał tu już królewski dwór, stał się natomiast siedzibą władz administracyjnych i sądu. Kolejna odbudowa zamku następuje z inicjatywy króla Stanisława Augusta Poniatowskiego po dewastacji wnętrz przez wojska rosyjskie w czasie walk konfederatów barskich. Zabezpieczono podmywaną przez Wisłę wieżę południową zachowaną do dziś wielką szkarpą.
Po rozbiorach Polski w okresie Królestwa Kongresowego zamierzano w zabudowaniach zamku umieścić rezydencję nowopowstałej diecezji sandomierskiej. Ostatecznie jednak około 1825 r. adaptowano budynek główny na więzienie, pozostałe przeznaczając do rozbiórki. Większość zamkowych pomieszczeń przebudowano na więzienne cele. Zmieniono również elewację wschodnią, obecnie frontową nadając jej monumentalny, klasycystyczny wygląd. W ten sposób bryła zamkowa otrzymała swój ostateczny, zachowany do dziś wygląd. Około roku 1894 do głównego korpusu dobudowano półkolisty budynek dla personelu tzw. rogal. Tak ukształtowany zespół zamkowy przetrwał obie wojny światowe i służył jako więzienie aż do 1959 r.
W następnych latach w wyniku przeprowadzonych prac adaptacyjnych i konserwatorskich oraz po wyburzeniu wspomnianego wyżej rogala przekazano zamek w 1986 r. na potrzeby muzealne. W trakcie badań archeologicznych, prowadzonych w początku lat 80-tych odkryto relikty starszej zabudowy, oraz rozpoznano część północną i jej stan sprzed zniszczeń w połowie XVII wieku. Odkryto resztki wieży z czasów Kazimierza Wielkiego pełniącej role więzienia z zachowanym prymitywnym kominkiem. W części północnej odsłonięto czytelne pozostałości wieży bramnej oraz muru zewnętrznego. Główny budynek będący wynikiem wielu budowlanych przekształceń to zachodnie skrzydło królewskiego niegdyś zamku, oraz dwie flankujące go wieże. Baszta południowa jest najstarszym z zachowanych elementów korpusu zamkowego. Była kiedyś częścią reprezentacyjnego południowego skrzydła kazimierzowskiego zamku, przebudowana zapewne w drugiej połowie XV wieku. Druga północna wieża jest późniejsza i pochodzi z lat 1564-66.
