Zamek w Pieskowej Skale

Przy starym, ważnym szlaku handlowym wiodącym niegdyś z Krakowa na Śląsk powstał jeden z najcenniejszych zabytków architektury w Polsce, renesansowy zamek w Pieskowej Skale. Reprezentuje on najpiękniejsze wzory renesansu włoskiego oraz rzadko spotykanego w Polsce renesansu niderlandzkiego i świetnie naśladuje założenia architektoniczne zamku królewskiego      na Wawelu. Zamek usytuowany jest na wyniosłej skalnej platformie, której trzy urwiste pionowe zbocza : pn. zach. i pd stanowiły naturalną przeszkodę czyniąc go niedostępnym. Jedynie od strony wschodniej pozbawionej naturalnych cech obronności wiodła droga strzeżona systemem umocnień i fortyfikacji, stopniowo ulepszanych. Nie wiadomo jak wyglądał pierwszy istniejący tu zamek, prawdopodobnie była to drewniana warownia, o której wzmianki pochodzą już z 1315 r. Nazwa jego pochodzi od spolszczonej niemieckiej nazwy „Peskenstein” lub od staropolskiego zdrobnienia imienia Piotr „Pieszko” „Pieszek” „Piesio”.
Murowany zamek wzniesiono jak twierdzi Jan Długosz w XIV wieku za panowania króla Kazimierza Wielkiego. Gotycka strażnica zajmowała północną najbardziej niedostępną część skały zwanej „Dorotką”. Jej najistotniejszym elementem była górująca nad okolicą wieża o charakterze mieszkalno-obronnym. Przylegały do niej zabudowania gospodarcze otoczone murem obronnym. Pod koniec XV wieku zabezpieczono zamek od wschodu murem z dwiema okrągłymi basztami.

W roku 1377 król Ludwik Węgierski nadał zamek w Pieskowej Skale w dzierżawę Piotrowi Szafrańcowi herbu Starykoń. Król Władysław Jagiełło kilka lat później w 1386 potwierdza tę darowiznę jego synowi i od tej chwili zamek stał się dziedziczną własnością rodu. Dzieje tej rodziny zasługują na uwagę. Piotr II Szafraniec jak pisał Długosz parał się alchemią i czarną magią. Jego syn też Piotr a także wnuk Krzysztof zajmowali się z upodobaniem raubriterstwem, a że panowali nad ważnym szlakiem handlowym mieli ułatwione zadanie. Mimo że proceder ten był dość powszechny w średniowieczu Krzysztof z rozkazu króla Kazimierza Jagielończyka zostaje ujęty i stracony w 1484 r. W XVI wieku Pieskowa Skała była ośrodkiem zwolenników i propagatorów nauki Kalwina i niejednokrotnie dawała schronienie innowiercom. Za panowania Zygmunta I Starego ród odzyskał dobre imię i znaczenie na dworze. Hieronim Szafraniec pełnił wówczas funkcję sekretarza królewskiego. On też przystąpił do gruntownej przebudowy zamku, którą kontynuował jego stryjeczny brat Stanisław. Prace zakończono w 1578 r. Dzięki ich staraniom powstała wspaniała renesansowa rezydencja. Połączono wszystkie wolno stojące budynki zamkowe, dziedziniec o kształcie trapezu otoczono arkadowymi krużgankami ozdobionymi herbami i maszkaronami. Do budynku obok wieży zegarowej dobudowano utrzymaną w stylu włoskim ażurową loggię widokową.
Gdy w roku 1608 ostatni męski potomek rodu Szafranców Jędrzej zmarł bezpotomnie zamek przeszedł w ręce Macieja Łubnickiego a następnie w 1640 r. starosty lanckorońskiego Michała Zebrzydowskiego. Nowy właściciel przeprowadził kolejną rozbudowę, wzniósł kaplicę a od strony wschodniej najbardziej zagrożonej w wypadku ataku cały system fortyfikacji bastionowej. Składał się on z dwóch bastionów połączonych murem-kurtyną w której usytuowano nowy wjazd, dodatkowo broniony przez fosę z mostem zwodzonym. Mimo posiadania nowoczesnego jak na owe czasy systemu umocnień zamek dostał się w ręce Szwedów w czasie „potopu” w 1655 r. Został im podobno poddany z nie wyjaśnionych powodów po odparciu szturmu. Zdobywcy utrzymywali w nim przez dwa lata silną załogę powodując znaczną dewastację.

Kolejnym właścicielem Pieskowej Skały był kanclerz koronny i starosta krakowski Jan Wielopolski, który odrestaurował i wzmocnił uzbrojenie zamku po zniszczeniach wojennych. Następną przebudowę przeprowadził Hieronim Wielopolski w 1760 r. usuwając zniszczenia po pożarze z 1718 r. który strawił całą rezydencję. W jej trakcie zatracony został renesansowy charakter budowli. W 1842 r. posiadłość od Wielopolskich odkupił Jan Mieroszewski polityk i kolekcjoner. W jego czasach zaszły kolejne zmiany w wyglądzie rezydencji rozebrano zabudowania stajni wozowni spichrzów. Do kolejnego spustoszenia przyczyniają się dwa groźne pożary w 1850 i 1853 r. po których przestała istnieć najstarsza część zamku posadowiona na skale „Dorotki”. W czasie Powstania Styczniowego w 1863 r. zamek był twierdzą powstańczą oddziału Langiewicza. Jednak po ostrzale artyleryjskim Rosjanie szturmem zdobyli go, następnie obrabowali i częściowo spalili. W latach osiemdziesiątych Sobiesław Mieroszewski prowadzi prace usuwające zniszczenia wzbogacając obiekt o elementy neogotyckie. Kolejny z Mieroszewskich Krzysztof roztrwonił majątek i ogołocony z cennych przedmiotów zamek sprzedał Michałowi Wilczyńskiemu. Kolejny właściciel adwokat Chmurski tak zadłużył majątek, że postanowiono go zlicytować.

Całkowitej ruinie zamku zapobiegła inicjatywa Adolfa Dygasińskiego wykupienia i przekształcenia go w pensjonat. Obiekt adaptowano dla potrzeb turystów i w latach 1903-1939 pełnił funkcję letniskową. Zamek szczęśliwie uniknął większych zniszczeń w czasie II wojny światowej a po jej zakończeniu prace konserwatorskie przywróciły mu dawny renesansowy wygląd. Jest on teraz filią Państwowych Zbiorów Sztuki na Wawelu. W sylwetce budowli widoczne są nawarstwienia kilku stuleci. Najstarsze gotyckie elementy zamku to: okrągła gotycka baszta oraz dolna część ciągnących się od niej zabudowań właściwego zamku. Gotyckie pozostałości są również w baszcie bramnej pochodzącej z pierwszej przebudowy zamku przeprowadzonej pod koniec XIV wieku. W części zachodniej dziedzińca na parterze widnieją dwie gotyckie arkady. W jednej z nich mieści się kuta w skale głęboka na 50m. studnia, sięgająca poniżej poziomu Prądnika. Udostępniony zwiedzającym tzw. zamek stary z odnowioną dwukondygnacyjną loggią i wspaniałym dziedzińcem z dwupiętrowymi filarowymi krużgankami jest przede wszystkim dziełem Stanisława Szafrańca z XVI wieku. Zachowała się również barokowa kaplica zamkowa oraz fortyfikacje bastionowe z bramą wjazdową ozdobioną rustykowanym obramowaniem i kartuszami herbowymi Zebrzydowskich.