Zamek w Niepołomicach
Na obrzeżach Puszczy Niepołomickiej niedaleko od Krakowa leży miasteczko Niepołomice. Dotychczasowe badania wskazują że pierwszą jego budowlą był zamek królewski i to on stał się przyczyną zlokalizowania w jego sąsiedztwie osady. Najprawdopodobniej zamek wzniesiono w latach 1340-49 za panowania króla Kazimierza Wielkiego. W wielu opracowaniach powtarza się za Janem Długoszem że powstał on jako zamek myśliwski. Twierdzenie to wymaga jednak weryfikacji, nie ma bowiem żadnych wzmianek z czasów Kazimierza Wielkiego które by tę tezę potwierdzały. Wręcz przeciwnie w świetle dokonanych odkryć należy sądzić że zamek był gotycką strażnicą jedną z wielu powstałych za czasów tego króla. Jego zadaniem była obrona Krakowa od najazdów ze wschodu, strzegł on również brodu na Wiśle.
Uczynienie z zamku bazy do polowań w pobliskiej puszczy nastąpiło dopiero za panowania króla Władysława Jagiełły który był wielkim miłośnikiem polowań. Pierwotnie zamek składał się z dwóch wież, wieży bramnej oraz dwóch budynków. Jedna wieża na rzucie kwadratu zajmowała narożnik płn-zach druga na rzucie prostokąta narożnik płn-wsch i był miejscem ostatniej obrony o czym może świadczyć grubość jej murów i studnia usytuowana w jej piwnicach. Pomiędzy wieżami był mur kurtynowy. Zapewne miał on od góry krenelaż i ganek dla obrońców. Od strony wschodniej założenia zamkowego usytuowany był jednotaktowy, dwukondygnacyjny budynek. Drugi południowy posiadał w narożniku pd-zach wieżę obronną której resztki istnieją do dziś jako wystający przed elewację budynek. Istnieją przypuszczenia że wieża ta to pozostałości obronnej bramy wjazdowej. Pomiędzy budynkiem południowym a wieżą w narożniku pn-zach był kolejny mur kurtynowy. Długość muru sugeruje że posiadał on dodatkową wieżę obronną która być może pełniła funkcję bramy wjazdowej.
Bliskość Krakowa powodowała że Niepołomice bardzo często gościły koronowane głowy. Tu odbywały się zjazdy królewskie sądy nadworne, tu także wystawiono wiele ważnych statutów. W roku 1442 król Władysław Warneńczyk zastawił dobra niepołomickie dwóm braciom Piotrowi i Michałowi Dybaczom. Ponieważ na ogół nigdy nie następowało wykupienie zastawu dobra przemianowano na starostwo zastawne.
Gotycki zamek przetrwał do początku XVI wieku kiedy został przebudowany na renesansową siedzibę za czasów króla Zygmunta Starego. Kolejna przebudowa nastąpiła po pożarze w roku 1550. Wtedy to powstał obecny kształt czworoboku z wewnętrznym dziedzińcem. Skrzydło wsch. i zach. to zespoły jednotaktowych pomieszczeń a skrzydło pd. i pn. to układ dwutaktowy. Wszystkie strony powstałego dziedzińca zostały otoczone gankami.
W roku 1563 starostwo przechodzi w ręce rodu Branickich a w 1635 starostą zostaje Stanisław Lubomirski. Jego syn Aleksander Michał przystąpił do przebudowy zamku podczas której wykonano nowe krużganki. Podczas „potopu” Szwedzi doszczętnie grabią i częściowo niszczą zamek. Mimo że został szybko odbudowany jest to kres świetności tej królewskiej budowli. W roku 1702 Szwedzi ponownie najeżdżają i grabią Niepołomice. Po śmierci Teofili Ludwiki Zasławskiej Ostrogskiej ostatniej przedstawicielki rodu Lubomirskich król August II Mocny w 1710 wcielił zamek na powrót do dóbr królewskich. Po śmierci króla w 1733 r. rezydencja zaczyna popadać w ruinę. Dopiero w roku 1744 przeprowadzono prace remontowe spowodowane uzyskaniem przez Niepołomice cztery lata wcześniej praw miejskich.
W roku 1772 na mocy I rozbioru Polski miasto wraz z innymi terenami na prawym brzegu Wisły zostały włączone do Austrii. W związku z wytyczeniem na Wiśle granicy Niepołomice stały się miastem nadgranicznym. Spowodowało to że Austriacy zaadaptowali zamek na koszary wojskowe. Rozebrane zostało wtedy całe drugie piętro oraz wymurowano liczne zewnętrzne szkarpy w celu wzmocnienia popękanych ścian. Zachodnia elewacja uzyskała nowy klasycystyczny wystrój. W roku 1825 w zamku założono szpital wojskowy który funkcjonował do 1856 r. Kolejnym użytkownikiem był urząd gospodarczy Wirtschaftsamt.
W pierwszych latach XX wieku przeprowadzono pierwsze prace konserwatorskie dzięki którym uratowano arkadowe krużganki. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości podjęto dalsze próby odnowienia zamku jednakże z różnych przyczyn nie osiągnęły one zadawalających wyników. Podczas II wojny nie doszło do większych zniszczeń a po jej zakończeniu wznowiono prace konserwatorskie. Pod koniec lat 80-tych z pomieszczeń zamku wykwaterowano Liceum Ogólnokształcące Izbę Porodową oraz Pocztę.
Obecnie zamek otwarty jest dla turystów i gości i powoli odzyskuje swą dawną świetność. Podziwiać możemy liczne renesansowe detale oraz ładny arkadowy dziedziniec.
