Słowniczek pojęć architektonicznych

ARKADA

Łuk wspierający się na dwóch kolumnach lub filarach.

ATTYKA

Zdobniczy element architektoniczny charakterystyczny dla okresu renesansu. Była to ścianka wznosząca się ponad murem budynku która oprócz funkcji czysto dekoracyjnych służyła jako oparcie dla dachu pogrążonego to znaczy dla takiego którego połacie były nachylone do środka. Zwieńczenie attyki miało różne kształty : kołową, grzebieniową zwana polska lub tzw. jaskółczy ogon.

BARBAKAN

Budowla obronna mająca na celu zabezpieczenie bramy wjazdowej poprzez stworzenie wysuniętego na przedpole budynku najczęściej założonego na planie koła połączonego z murami tzw. szyją bramną. Forma ta wywodzi się z architektury arabskiej i już w XIII wieku była znana w Europie.

BASTEJA

Niska przysadzista baszta o mocnych grubych murach wzniesiona na planie półokręgu lub podkowy, we wnętrzu której na kilku poziomach znajdowały się pomieszczenia dla załogi. Zastąpiła baszty w zewnętrznych murach obronnych. Stawiane były w punktach najczęściej atakowanych wymagających jak najlepszej skoncentrowanej obrony. Wprowadzenie bastei do architektury obronnej związane jest z wykorzystaniem do obrony broni palnej. System obrony bastionowej rozwinął się w XV wieku we Włoszech.

BASTION

Zwany też beluardą to podstawowy obok kurtyny element fortyfikacji nowożytnej. Budowany na narożach umocnień był najbardziej wysuniętym punktem w stronę nieprzyjaciela. Posiadał kształt otwartego pięcioboku skierowanego wierzchołkiem kąta na zewnątrz. Składał się z czoła barków oraz szyi. Często bastiony zewnętrzną stronę miały obmurowaną tzw. odzianą. Służyły do prowadzenia ostrzału artyleryjskiego z umieszczonych na nich stanowisk dział. Rozwój tego typu umocnień rozpoczyna się w XV wieku we Włoszech.

BASZTA

Wysoka budowla o charakterze obserwacyjno-obronnym na planie koła lub wieloboku wystająca z lini murów. Umożliwiała obronę z kilku poziomów. Często posiadała hurdycje lub machikuły oraz blanki.

BLANKI

Inaczej nazywane krenelażem były zębatym zakończeniem murów obronnych stosowanym w średniowieczu. Służyło ochronie załogi zamku przed nieprzyjacielskim ostrzałem.

BONIOWANIE

Sposób zdobienia ścian polegający na żłobieniu w tynku poziomych i pionowych bruzd które miały sprawiać wrażenie że budowla została wzniesiona z doskonale dopasowanych kamiennych ciosów.

CIOS

Obrobiony najczęściej w kształcie sześcianu kamień stosowany głównie w budownictwie romańskim.

DANSKER

patrz gdanisko

DONŻON

Wysoka murowana wieża o grubych murach zwana też stołpem. Była zazwyczaj pierwszą kamienną budowlą na terenie drewnianego na ogół grodu i nie stykała się z pozostałą zabudową. Służyła jako punkt ostatecznej obrony. Posiadała wejście na wysokości około 6m. a prowadzące do niego drewniane schody lub drabnę łatwo było zniszczyć. W czasie pokoju dolna część wieży była wykorzystywana jako tzw. loch głodowy.

DORMITORIUM

Sypialnie członków konwentu na zamku lub klasztorze

FOSA

Głęboki rów przeważnie nawodniony utrudniający podejście do zamku i wstrzymujący bezpośredni atak. Jako element fortyfikacji stosowana była już we wczesnych grodach obronnych.

GDANISKO

Stojąca poza murami obronnymi wieża spełniająca oprócz funkcji obronnych również sanitarne. Z zamkiem łączył ją kryty ganek liczący w niektórych przypadkach kilkadziesiąt metrów. Stanowiła charakterystyczny element zamków krzyżackich.

GRÓD

Pierwotna osada obronna ogrodzona palisadą lub obwałowana usytuowana w miejscu trudno dostepnym.

HEŁM

Ozdobne zwieńczenie wieży charakterystyczne dla architektury baroku.

HURDYCJA

Drewniane przedpiersie wystające przed lico muru obronnego z otworami w podłodze ułatwiającymi rażenie nieprzyjaciela u podnóża muru.

INFIRMERIA

Szpital w zamkach krzyżackich pełniący również funkcję przytułku.

KAPITULARZ

Reprezentacyjna na ogół największa sala na zamku, miejsce zebrań i uroczystości zakonnych. Zazwyczaj sąsiadowała z zamkową kaplicą.

KARTUSZ

Element dekoracyjny w kształcie ozdobnej tarczy z zawiniętymi rogami na którym umieszczano herb, tablice inskrypcyjną, płaskorzeźbę lub malowidło.

KASZTEL

Warowny zamek, nieduża twierdza.

KAZAMATY

Sklepione pomieszczenie pod fortyfikacjami służące jako magazyn lub stanowisko obronne wykorzystywane także jako loch więzienny.KONWENTUALNY ZAMEKZazwyczaj czteroskrzydłowy zamek z wewnętrznym dziedzińcem będący jednocześnie klasztorem siedzibą konwentu. Typowy dla krzyżackiej architektury obronnej. Jego załogę stanowiło 12 braci-rycerzy na czele których stał komtur.

KRENELAŻ

Patrz blanki.

KROKSZTYN

Wystające ze ściany element podtrzymujący gzyms balkon lub machikuły zwany także konsolą.

KRUŻGANKI

Biegnący wokół dziedzińca wzdłuż ściany budynku ganek korytarz otwarty arkadami na zewnątrz. W wielu przypadkach krużganki były kilkukondygnacyjne zapewniając komunikację pomiędzy piętrami a także między skrzydłami zamku.

KURTYNA

Prosty odcinek muru lub wału pomiędzy dwoma bastejami a w późniejszym okresie bastionami będący podstawowym elementem nowożytnej architektury obronnej.

LOGGIA

Rodzaj bogato zdobionej galerii lub balkonu otwartej na zewnątrz kolumnada z jednej lub kilku stron.

MACHIKUŁY

Murowane przedpiersie wystające przed lico muru obronnego wsparte na kroksztynach ułatwiające rażenie nieprzyjaciela u podnóża muru.

MASWERK

Charakterystyczny dla architektury gotyckiej element dekoracyjny złożony z motywów geometrycznych stosowany do wypełniania okien prześwitów i balustrad.

PALATIUM

Wczesnośredniowieczna romańska rezydencja obronna władcy na ogół pierwszy murowany budynek wewnątrz drewniano-ziemnych wałów grodu. Składała się z budynku mieszkalnego i niewielkiej kaplicy.

PALAZZO IN FORTECA

Założenie obronne składające się z budynku mieszkalnego o charakterze rezydencjonalnym otoczonego przez nowożytne umocnienia typu bastionowego.

PARCHAM

Kilkumetrowej szerokości pas ziemi pomiędzy zamkiem właściwym a murem obwodowym. Typowy dla zamków krzyżackich.

PILASTER

Występujący ze ściany pionowy filar wzmacniający jej konstrukcję. Bardzo często bogato zdobiony.

PORTAL

Zazwyczaj bogato dekorowane ozdobne obramowanie otworu wejściowego lub bramnego.

REFEKTARZ

Jadalnia konwentu często pięknie zdobiona. Na zamkach krzyżackich służyła również jako miejsce codziennych odpraw.

REFUGIUM

Miejsce ostatecznej obrony. Często określano tak zamek który spełniał funkcje schronienia dla rodziny królewskiej regaliów koronnych czy skarbca.

ROTUNDA

Okrągła budowla która w wczesnośredniowiecznych grodach była kościołem lub książęcą kaplicą. Jej grube mury i nieduże okna powodowała że miała także znaczenie militarne.

ROZETA

Okrągłe okno z promienistym podziałem charakterystyczne dla architektury gotyckiej.

RYZALIT

Wysunięta ku przodowi część ściany budynku tworząca jednak z całą fasadą całość.

SGRAFFITO

Technika zdobienia ścian polegająca na wycinaniu położonego warstwami różnokolorowego tynku. Najbardziej rozwinięta w dobie renesansu.

SKARPA

Filar przyścienny podpierający mury budowli z zewnątrz stosowany zwłaszcza w budownictwie gotyckim

STOŁP

Patrz donżon.

STRZELNICA

Wąski otwór w murze umożliwiający ostrzał nieprzyjaciela chroniący zarazem obrońcę. Początkowo strzelnice miały kształt wąskiego prostokąta i zwane były szczelinowymi. Z chwilą rozpowszechnienia się broni palnej zostały zastąpione przez strzelnice kluczowe o kształcie odwróconej dziurki od klucza.

SZCZYT

Zwykle trójkątny ozdobny element architektoniczny wieńczący boczną lub frontowa ścianę budynku.

WIEŻA

Wysoka budowla o małej powierzchni podstawy na planie koła lub wieloboku stojąca wolno albo wkomponowana w linię murów obronnych. Jej najwyższa część była wykorzystywana jako platforma obserwacyno-obronna. Zazwyczaj zwieńczona krenelażem czasami posiadała hurdycje lub machikuły.

WYKUSZ

Wystająca z lica muru na zewnątrz zamknięta część budynku nie sięgająca fundamentu wewnętrznie związana z pomieszczeniem.

ZENDRÓWKA

Specjalnie wypalana cegła o ciemnej barwie służąca do zdobienia ścian. Charakterystyczna dla czasów gotyku kiedy to ozdabiano nią pozbawione okien zewnętrzne fasady w powtarzające się wzory złożone z figur geometrycznych najczęściej rombów.