Zamek w Wieliczce
Założenie obronne Zamku Żupnego w Wieliczce jest znakomitym przykładem połączenia architektury średniowiecznej i nowożytnej. Od momentu swego powstania ściśle związany z rozwojem górnictwa solnego stanowi jedyny tego typu obiekt w kraju.
Przypuszcza się że budowę zamku poprzedzało istnienie miejsca umocnionego związanego z eksploatacją złóż solnych znanych już w XI wieku. Pod koniec wieku XIII wzniesiono z piaskowca beskidzkiego wieżę mieszkalną na planie prostokąta (ok. 16×10 m). Był to piętrowy budynek z piętrem o konstrukcji drewnianej. Jednocześnie z wieżą powstało zaplecze gospodarcze składające się z zabudowy drewnianej. Całość została otoczona kamiennym murem w kształcie owalu o wymiarach 60×57 m. oraz fosą. Wjazd do zamku usytuowany był w płn-wsch narożniku muru obwodowego.
W czasach średniowiecza sól była towarem o stałym popycie gwarantującym pewny dochód. Żupy solne stanowiły wówczas własność królewską a ich zarządzaniem zajmowali się zaufani urzędnicy zwani żupnikami. W czasach panowania króla Kazimierza Wielkiego nastąpił rozwój górnictwa solnego które stało się poważnym źródłem dochodów państwa. W okresie tym przystąpiono do rozbudowy zamku. Wieża mieszkalna została przebudowana oraz poszerzona o parterowy ceglany budynek. Wzdłuż muru północnego zaczęto wznosić „Dom żupny”. Została zasypana fosa a cały zamek włączono w obręb fortyfikacji miejskich. Dzięki tym zmianom zamek zyskał funkcję reprezyntacyjno-administracyjną stając się na wiele stuleci siedzibą zarządu krakowskich żup solnych. Jako ciekawostkę można dodać że w owym czasie na dziedzińcu zamkowym powstała kuchnia żupna. Był to pierwszy w Polsce zakład zbiorowego żywienia gdzie pracownicy kopalni i furmani przyjeżdżający po sól otrzymywali darmowe posiłki.
Wielkie pożary które zniszczyły Wieliczkę w latach 1473 i 1475 spowodowały kolejną przebudowę zamku. Dokończono budowę budynku północnego. Na parterze posiadał pomieszczenia gospodarcze a na piętrze kaplicę oraz izby mieszkalne dla urzędników. W piwnicach powstało więzienie żupne zwane „Groch”. Rozbudowany zamek składał się z dwóch części: wschodniego zamku właściwego oraz zachodniego przygródka. Przygródek otoczony był z trzech stron murem miejskim dodatkowo wzmocnionym przez dwie baszty w narożnikach płn-zach i płd-zach.
W wieku XVI zgodnie z ówczesną modą zamek zyskał renesansowy wystrój. Najbardziej reprezentacyjny budynek środkowy zyskał nowe piętro a jego wnętrza bogate wyposażenie. W kolejnych wiekach zamek był jeszcze wielokrotnie przebudowywany. W latach 1834-36 w wyniku likwidacji drewnianej zabudowy gospodarczej wzniesiono parterowy budynek południowy. Mieścił on kancelarię oraz mieszkania dla wartowników i stróży. W roku 1905 budynek nadbudowano o jedno piętro.
Obecny wygląd zamku pochodzi z końca XVIII wieku z okresu przebudowy dokonanej przez Austriaków po zajęciu przez nich Wieliczki w 1772 r. Z pierwotnego zamku zachowały się fragmenty muru obwodowego oraz gotycka czworoboczna baszta w narożniku płn-zach. Podczas działań wojennych w styczniu 1945 środkowy „Dom pośród żupy” został zniszczony do piwnic i aż do 1976 pozostawał ruiną. Odbudowę zamku w formie gotyckiej ukończono w roku 1984. Oprócz oryginalnych średniowiecznych piwnic odtworzono charakterystyczną dla epoki Kazimierza Wielkiego salę gotycką dawniej zwaną izbą grodzką. Posiada ona unikatowe sklepienie żebrowe wsparte na jednym filarze. Zamek jest udostępniony zwiedzającym a w zrekonstruowanych wnętrzach zamkowych funkcjonuje Muzeum Żup Krakowskich.
